زیست فناوری و اهمیت آن در توسعه پایدار
دکتر بابک ناخدا
در سال 2050میلادی جمعیت جهان از 9میلیارد نفر فراتر خواهد رفت. سازمان خواربار جهانی پیش‌بینی کرده است که تولید غذا باید تا آن هنگام حداقل 70درصد افزایش یابد تا تعداد گرسنگان در همین سطح امروز باقی بماند. فقر و گرسنگی و سوءتغذیه ریشه بسیاری از بیماریها همچنین معضلات فرهنگی و نابسامانیهای اجتماعی در جوامع بشری است.
به غذای کافی و سالم، آب آشامیدنی سالم و هوای پاک از بدیهیترین حقوق همه انسانها و تولید و تامین این نیازها برای شهروندان، وظیفه ذاتی همه دولتهاست. از طرفی حفظ محیط زیست در کنار فعالیتهای تولیدی کشاورزی و صنعتی از اهمیت فراوانی برخوردار است. متاسفانه در جوامع انسانی این اهداف در بسیاری از موارد با هم در تضاد قرار میگیرند. برای مثال استفاده از سموم و کودهای شیمیایی برای افزایش تولید محصولات کشاورزی، خطرات فراوانی را متوجه سلامت انسانها و محیط زیست می‌کند.
آلودگی خاک و آبهای سطحی و زیرزمینی در نتیجه مصرف بدون ملاحظه این مواد و باقیمانده سموم در غذای روزمره ما، تهدید بزرگی برای زندگی و حیات روی این کره خاکی است. خوشبختانه استفاده از بیوتکنولوژی به ویژه مهندسی ژنتیک، این تضاد را به حداقل می‌رساند. توسعه پایدار استفاده از منابع، هدایت سرمایهگذاریها و سمتگیری توسعه فناوری را به گونهیی تغییر میدهد که با نیازهای حال و آینده سازگار باشد و به پنج نیاز اساسی شامل تلفیق حفاظت و توسعه، تامین نیازهای اولیه زیستی انسان، دستیابی به عدالت اجتماعی، خودمختاری و تنوع فرهنگی و حفظ یگانگی اکولوژیکی پاسخ گوید.
توسعه پایدار توسعهیی است که نیازهای فعلی خود را بدون خدشه به توانایی نسل آینده برآورد کرده و نیازهای خود را پاسخ گوید. بدین ترتیب حق هر نسل در برخورداری از همان مقدار سرمایه طبیعی که در اختیار دیگر نسل‌ها قرار داشته به رسمیت شناخته شده و استفاده از سرمایه طبیعی در حد بهره آن مجاز شمرده میشود. بنابراین توسعه پایدار درک درست از تعامل در نظام به هم پیوسته فرآیند‌های اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی و شامل توسعهیی همه جانبه در کلیه بخشهاست که در عین انجام کلیه فعالیتها، کمترین آسیب زیست محیطی به منابع مورد استفاده وارد شود. براساس آمار سازمانهای جهانی، زندگی 2/1میلیارد نفر از فقیرترین مردم جهان به طور مستقیم یا غیرمستقیم به منابع طبیعی و وحشی وابسته است.
به عنوان مثال براساس آمار بانک جهانی بیش از دو میلیارد نفر در جهان به طب سنتی و گیاهان دارویی متکی هستند. بنابراین حفظ تنوع زیستی به ویژه حفظ گونه‌ها باید به عنوان جزءلاینفک حفظ سلامت محیط زیست انسانی و عنصر حیاتی در بهبود وضعیت اقتصادی کلیه جوامع در نظر گرفته شود. تفاوتی که امروز بین جهان درحال توسعه و جهان توسعه یافته وجود دارد براساس سرمایه، حجم تجارت، منابع طبیعی و حتی تجهیزات صنعتی نیست بلکه معیار اصلی تفاوت بین دنیای پیشرفته صنعتی و جهان غیرصنعتی، فناوری به ویژه فناوری پیشرفته است.
یکی از این فناوریهای پیشرفته، بیوتکنولوژی یا فناوری زیستی است که به مدد پیشرفتهای چشمگیر در حوزه زیست‌شناسی سلولی و مولکولی توانمندیهای فراوانی را برای تولید محصولات متنوع در دسترس بشر قرار داده است. با توجه به روند رو به رشد افزایش جمعیت، تامین مواد غذایی برای این جمعیت فزاینده بسیار حائز اهمیت است و این امر باید از طریق کشاورزی پایدار رخ دهد.
یکی از ابزارهای کاربردی جهت رسیدن به توسعه پایدار در کشاورزی، استفاده از فناوریهای نوین به خصوص بیوتکنولوژی در کشاورزی است. بیوتکنولوژی یا فناوری زیستی در حوزه کشاورزی به انسان این توانایی را داده تا با الهام از طبیعت و بهرهگیری از موجودات زنده هم بر بسیاری از مشکلات تولید در بخش کشاورزی مانند آفات و بیماریها و تنشهای غیرزیستی مانند شوری و خشکی فایق آید؛ هم کیفیت محصول را بهبود بخشد و کمبود عناصر غذایی مهم مانند آهن، روی و ویتامینها را جبران کند و هم به حفظ طبیعت و محیط زیست از شر سموم و کودهای شیمیایی خطرناک کمک کرده، موجب حفظ و افزایش تنوع زیستی و کاهش ضایعات کشاورزی شود و در عین حال سلامت انسانها را نیز تامین و تضمین کند. تولید انواع واریتههای گیاهی پر محصول مقاوم در برابر آفات و بیماریهای گیاهی و علفهای هرز بدون نیاز یا با مصرف بسیار کمتر سموم شیمیایی، تولید گیاهان با خاصیت کودپذیری بهتر و قدرت تولید بالاتر عناصر غذایی مهم مورد نیاز انسان و تولید محصولات غذایی با قابلیت انبارمانی بالا به کمک ابزار و تکنیک‌های پیشرفته ژنتیک مولکولی و مهندسی ژنتیک ازجمله مثالهای کاربردی این حوزه علمی است.
امروزه در اصلاح نباتات تکنیک‌های مهندسی ژنتیک به سرعت جایگزین روش‌های قدیمی و متداول اصلاح نباتات سنتی شده و به ابزار اصلی در برنامه‌های اصلاحی و بهبود گیاهان تبدیل شده‌اند. ﻳﻜﻲ از وﻳﮋﮔﻲﻫﺎی ﻣﻬﻢ ﻣﺤﺼﻮﻻت ﺗﺮارﻳﺨﺘﻪ دارا ﺑﻮدن ﺑﻴﺶ از ﻳﻚ ﺻﻔﺖ ﺑﻬﺒﻮد ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ که با روش‌های سنتی اصلاح نباتات بسیار وقت‌گیر و پیچیده است. توجه به این نکته هم بسیار مهم است که با پیشرفت علوم ژنتیک و زیست‌شناسی سلولی و مولکولی امکان انتقال ژن‌های سودمند از سایر موجودات و میکروارگانیسم‌ها به گیاهان و موجودات هدف به راحتی امکان‌پذیر شده که در اصلاح نباتات سنتی به هیچ وجه مقدور نیست. به طوری که امروزه انجام تلاقی‌های دور بین گیاهان گونه‌های مختلف برای انتقال صفات مفید به گونه‌های زراعی به راحتی امکان‌پذیر شده است.
در نتیجه بهره‌برداری بهینه و مناسب و سازگار با طبیعت از منابع طبیعی، محیط زیست، آب و خاک و تنوع زیستی شرط لازم و ضروری برای ادامه بقای انسان و سایر موجودات روی این کره خاکی است. هر اقدام انسان که به نوعی محیط‌زیست و تنوع زیستی را با تهدید و خطر مواجه کند، تهدیدی علیه سلامت و بقای نسل انسان روی زمین است. بنابراین بشر باید تمام مساعی خود را در راه حفظ محیط زیست و توسعه تنوع زیستی و رفع مخاطرات آن در راستای توسعه پایدار و حفظ منابع برای نسلهای آینده به کار ببندد. در این میان بیوتکنولوژی و مهندسی ژنتیک به عنوان ابزاری کارآمد می‌تواند به انسان برای رسیدن به این هدف کمک فراوانی کند.
