الزام پیوست‌نگاری اجتماعی پروژه‌های شهری
سولماز رضایی
دکترای برنامه‌ریزی شهری
از ابتدای دهه ۷۰میلادی در کشورهای اروپایی تفکری شکل گرفت که معتقد بود کلیه پروژه‌های زیرساختی خصوصا پروژه‌های شهری که ارتباط مستقیم و هر روزه با زندگی شهروندان دارد علاوه بر این اصل بدیهی که باید برای مردم طراحی شوند، باید «با مردم» آماده شوند. براساس این تفکر باید نظرات، نیازها و آرزوهای مخاطبان پروژه‌ها اخذ و تبعات و زمینه‌های اجتماعی مترتب با آنها از زمان شروع به طراحی مورد توجه جدی قرار گیرد.
در یک نگاه ساده، آگاهی از تبعات مثبت و منفی اجتماعی یک پروژه قبل از شروع به اقدامات عملیاتی با استفاده از ابزارهای مشاوره‌یی مانند یک گروه اجتماعی ضروری و الزامی است. از دیدگاه نظریه سیستم‌ها، شهر یک سیستم اجتماعی پویاست که در آن 3سطح از حرکت مکانیکی، زیستی و اجتماعی قابل ملاحظه است. نگاهی صرفا کالبدی به شهر که در برنامه‌ریزی‌های صورت پذیرفته، تبعات اجتماعی تحولات شهری، عناصر و اجزای آن را قبل، حین و بعد از تغییرات مورد بررسی و کنکاش قرار ندهد، می‌تواند هزینه‌های منفی بسیاری را برای مردم و سیستم مدیریت یک شهر تحمیل کند.
به عبارتی برنامه‌‌ریزی‌ها باید فراتر از اهداف کالبدی، نیازهای شهروندان از شهر را به عنوان بستری برای بروز خلاقیت‌ها و تحقق آرمان‌های انسانی در نظر بگیرد. هر گونه تغییر در جزئی از پیکره شهر در قالب یک پروژه کلان‌شهری تا سطوح بسیار خردتر می‌تواند پیامدهای اجتماعی زیادی به دنبال داشته باشد که به مرور ابعاد بزرگ‌تر و پیچیده‌تری پیدا می‌کند.
تصمیم‌گیری و تصمیم‌سازی برای انجام پروژه‌های شهری در سطوح مختلف که در فضای فقدان اطلاعات و آمارهای کلیدی و تحلیل تبعات حیات اجتماعی صورت پذیرد، می‌تواند باعث واکنش منفی در موضوعات مهمی مانند بار ترافیکی، رفاه و سلامت، شیوه زندگی، امنیت اجتماعی، هویت و تعلق مکانی، معیشت، نظام همسایگی، آسیب‌های اجتماعی، ساختار قدرت، منظر شهر و بسیاری موضوعات دیگر شود.
بنابراین در یک نگاه پایدار به شهر از روش‌های علمی به جهت کاهش تبعات منفی اجتماعی و فرهنگی و تقویت آثار مثبت منتج از اجرای یک پروژه شهری در تمام مراحل انجام کار استفاده می‌شود که به اینگونه روش‌های علمی «ارزیابی تاثیرات اجتماعی» یا به اختصار «اتا» گفته می‌شود. به عبارتی «اتا» پژوهشی میان رشته‌یی است که می‌کوشد با سهیم شدن در تمام مراحل برنامه‌ریزی، اجرا و ارزیابی نتایج اقدامات توسعه‌یی، شناخت معتبری از تغییراتی که این اقدامات در محیط طبیعی و اجتماعی ایجاد می‌کنند، ارائه کند.
در این خصوص شورای اسلامی شهر تهران براساس مصوبه‌یی در سال ۸۶ شهرداری تهران را موظف به تهیه پیوست فرهنگی برای طرح‌ها و پروژه‌های شهری از محل اعتبارات همان پروژه کرد. در همان سال با تاکید مقام معظم رهبری بر لزوم ارائه پیوست فرهنگی در کلیه پروژه‌ها، شورای عالی انقلاب فرهنگی طی مصوبه‌یی، تمام دستگاه‌های اجرایی کشور را ملزم به پیش‌بینی پیوست فرهنگی برای طرح‌های اقتصادی و عمرانی کرد و در سال ۸۷ شهرداری تهران لزوم انجام مطالعات اجتماعی و فرهنگی را برای تمامی طرح‌های اجرایی به واحدهای تابعه خود ابلاغ و 3درصد از اعتبارات مصوب پروژه‌ها را برای انجام این مطالعات در نظر گرفت. متاسفانه با وجود اقدامات انجام شده به دلایلی از قبیل حاکمیت نگاه مهندسی و سازه‌محور، کم ارزش تلقی کردن نقش مشارکت‌های اجتماعی، تعجیل در انجام پروژه‌ها و تغییرات مدیریتی زیاد، نقش چنین مطالعاتی کمرنگ بوده که این مساله در پدیدار شدن بسیاری از معضلات اجتماعی در سطح شهر بعد از افتتاح پروژه‌های عمرانی قابل ملاحظه است.
یکی از نتایج ارزیابی تاثیرات اجتماعی در پروژه‌های شهری، دخیل کردن مردم در تصمیم‌گیری‌ها و افزایش انگیزه‌های اجتماعی برای مشارکت در فعالیت‌های توسعه‌یی است. به عبارتی دیگر مطالعات اتا باید میزان انطباق اهداف پروژه‌های شهری با علایق و ساختار محیطی ذهنی شهروندان را بررسی و فضای مناسبی را به جهت استفاده از آرا و نظرات مردم در طرح‌های مختلف شهری فراهم کند چراکه عدم توجه به این موضوع می‌تواند عدم همکاری شهروندان در تهیه، اجرا، نگهداری و حفاظت از طرح‌ها و پروژه‌های شهری را به دنبال داشته و باعث دوباره کاری و هدررفت وقت و هزینه‌های بسیاری شود.
روش‌های مختلفی برای مشارکت دادن شهروندان در تهیه طرح‌های توسعه شهری وجود دارد مانند: برنامه‌ریزی از کل به جز، نواحی واحدهای همسایگی، برنامه‌ریزی وکالتی، برنامه‌ریزی گام به گام، جنبش‌های اجتماعی شهری و … که هر کدام دارای تعاریف و جزئیات بسیاری است که با توجه به ساختار حاکم بر هر کشور اجرا می‌شود. یکی از روش‌های عملیاتی در این زمینه، تشکیل کمیسیون‌های مناظره عمومی در بعضی از کلان‌شهرهای دنیاست که پیش از انجام یک پروژه شهری ضمن اطلاع‌رسانی دقیق درخصوص پروژه به شهروندان در بخش‌های تامین منابع مالی، ابعاد پروژه و زمانبندی، نظرات شهروندان اخذ و در تصمیم‌گیری نهایی لحاظ می‌شود.
در صورتی که در شهرهای کشورمان معمولا شهروندان پس از تایید نهایی طرح‌ها در جریان اقدامات در دست انجام قرار گرفته و در صورت داشتن هر گونه اعتراض، مسیر بسیار پیچیده‌یی را باید طی کنند.
اخیرا شهرداری تهران در رویکردی جدید خبر از اجرای طرح باشگاه مشاوران شهرداری متشکل از افراد داوطلب برای اخذ نظرات، انتقادات و پیشنهادات مردم در فعالیت‌های شهرداری داد که در صورت اجرای صحیح می‌تواند بسیاری از کاستی‌های موجود در این زمینه را برطرف کند.
