از حاشیه تا واقعیت طرح انتقال آب خزر به سمنان
گروه انرژی| فرداد احمدی|
یک ماه پیش مساله طرح انتقال آب دریای خزر به استان سمنان با اعلام اخذ تأییدیه سازمان حفاظت محیط زیست سر و صدای زیادی به پا کرد و نمایندگان مجلس شورای اسلامی از حوزه‌های انتخابیه استان‌های حاشیه دریای خزر، تمام‌قد به مخالفت با آن پرداختند. بررسی‌های روزنامه “تعادل “ حاکی از آن بود که استدلال‌های مطرح شده در سطح جامعه برای مخالفت یا موافقت با طرح انتقال آب دریای خزر به استان سمنان، با واقعیت آنچه این طرح در بر دارد، فاصله دارند و هر دو این اظهارنظرها بعضأ نادرست، بی‌ربط و گمراه‌کننده هستند. طرح‌های انتقال آب از سه منظر اقتصادی، محیط زیستی و اجتماعی باید مورد ارزیابی قرار بگیرند و در خصوص این پروژه می‌توان به صراحت بر وجود مشکلاتی در بخش ارزیابی‌های اجتماعی در کنار سایر بخش‌ها اشاره کرد. زیرا بخش قابل توجهی از هزینه‌های تحمیل شده به طرح‌های اینچنینی ناشی از ضعف ارزیابی‌های امور اجتماعی آنها و نگاه ساده‌اندیشانه مجریان به مسائل اجتماعی است.
22 مهرماه بود که در مجلس ایران بر سر موافقت سازمان محیط زیست با کلیات طرح انتقال آب دریای خزر به استان سمنان هیاهویی به پا شد و 40 نماینده که بیشتر آنها از حوزه‌های انتخابی استان‌های گلستان، مازندران و گیلان بودند در صحن مجلس اعتراض خود به این تصمیم را به نمایش گذاشتند.
«تعادل» پیش‌تر در گزارشی عنوان کرد که بیشتر انتقادات محیط زیستی مطرح شده در افکار عمومی از این طرح غیرکارشناسی و گمراه‌کننده هستند. انتقاداتی مانند «خشک شدن آب دریای خزر»، «شور شدن آب دریای خزر»، «تحت تأثیر قرار گرفتن چرخه حیات در اکوسیستم دریاچه بسته خزر»، «ایجاد کانون‌های ریزگرد در جنوب این دریا» و «تأثیر عمده بر تالاب‌های ناحیه مذکور» درست نیستند، زیرا حجم آب مورد استفاده برای این طرح در نسبت با حجم آب دریای خزر ناچیز و نزدیک به صفر است. محاسبات «تعادل» نشان داد که با توجه به آنکه حجم آب دریای خزر 78 هزار و 200 کیلومتر‌مکعب و معادل 78 هزار و 200 میلیارد مترمکعب بوده و حجم سالانه آب برداشت شده از دریای خزر برای طرح شیرین‌سازی و انتقال آب به استان سمنان 222 میلیون مترمکعب در نظر گرفته شده، آب مورد استفاده برای این طرح معادل 0.0003درصد حجم کل این دریا است. اعداد و ارقام مذکور بیانگر آن است که برای آنکه 0.3 درصد از حجم آب دریای خزر مورد استفاده طرح انتقال آب دریای خزر به سمنان قرار بگیرد، این طرح باید هزار سال ادامه پیدا کند. بنابراین به نظر نمی‌رسد این طرح تأثیری بر حجم یا شوری آب دریای خزر داشته باشد.
مساله اصلی محیط زیستی چیست
یک منبع آگاه در وزارت نیرو به «تعادل» گفته که برای دیدن چالش‌های محیط زیستی طرح انتقال آب دریای خزر به استان سمنان باید توجه را از سطح آب دریای خزر به عمق جنگل‌های هیرکانی برد که قرار است لوله‌های انتقال آب از میان درختان آن بگذرد. این طرح قرار است در کنار خط لوله گازی از پیش احداث شده در این جنگل‌ها عبور کند، اما حریم امن مورد نیاز لوله‌های گازی باعث می‌شود که چند متر (بر اساس آخرین ارزیابی‌ها حدود 4 متر) جنگل‌تراشی در حاشیه جاده دسترسی به خط لوله گازی نیز برای نصب لوله انتقال آب مطرح شود. به گفته این منبع مطلع، ارزیابی‌ها تاکنون سطح اراضی جنگلی حاشیه جاده که باید از درخت پاکسازی شوند را در حدود 40 هکتار برآورد کرده‌اند. در این میان، نوعی گونه گیاهی از خانواده سرو به نام «اُرُس» گونه‌ای ارزشمند و دارای ویژگی‌های خاص و محافظت شده است که قطع تعدادی از اینگونه گیاهی مهم‌ترین چالش زیست‌محیطی پیش روی طرح انتقال آب دریای خزر به سمنان به شمار می‌آید. «تعادل» در آینده به این مساله بیشتر خواهد پرداخت.
مساله اقتصادی چیست
توجیه‌پذیری اقتصادی طرح‌های شیرین‌سازی و انتقال آب همیشه محل بحث بوده است. در طرح مورد نظر این گزارش قرار است آب دریای خزر پس از شیرین‌سازی، 650 کیلومتر دورتر مورد بهره‌برداری قرار گیرد. منابع مطلع در وزارت نیرو در این زمینه به «تعادل» گفتند که احداث این طرح که 4 سال زمان خواهد برد، 7 هزار و 700 میلیارد تومان هزینه ریالی و 260 میلیون دلار هزینه ارزی در بر خواهد داشت. این طرح در زمان بهره‌برداری نیازمند 337 مگاوات نیروی برق (91 مگاوات برای شیرین‌سازی و 246 مگاوات برای انتقال) است که هزینه بهره‌برداری را بالا می‌برد. به گفته منابع مطلع، هزینه آب تأمین شده از این طرح معادل 5 هزار و 500 تومان در هر مترمکعب برآورد می‌شود، در حالی که صنایع نیازمند آب در سمنان، هم‌اکنون برای خرید آن 18 هزار تومان در هر مترمکعب پرداخت می‌کنند و این آب را با تانکر به صنایع خود می‌رسانند. لازم به ذکر است که آب تصفیه شده بهداشتی با بهای 600 تومان به ازای هر مترمکعب به دست شهروندان تهرانی می‌رسد.
گفته می‌شود که با توجه به توجیه‌پذیری طرح از جهت بهای تمام شده آب، هزینه‌های طرح انتقال آب دریای خزر به سمنان قرار نیست از محل بودجه دولتی یا صندوق توسعه ملی فراهم شود و صنایع سمنانی نیازمند آب هزینه‌های احداث و بهره‌برداری از آن را متقبل می‌شوند. با این حال همچنان ابهاماتی درباره شرکای چنین حجم سرمایه‌گذاری وجود دارد و مشخص نیست کدام صنایع قرار است چقدر در این طرح سرمایه‌گذاری کنند. «تعادل» در آینده این مساله را پیگیری خواهد کرد.
مساله اجتماعی چیست
نگرانی‌ها درباره اینکه طرح انتقال آب دریای خزر به سمنان نقطه آغازی برای انجام افسارگسیخته طرح‌های شیرین‌سازی و انتقال آب در کشور شود، زمانی تقویت می‌شود که خاطره سدسازی‌های بی‌رویه بر روی رودهای منتهی به دریاچه ارومیه و احداث بزرگراه در وسط این دریاچه به ذهن‌ها متبادر می‌شود. منتقدان با ارجاعات متعدد به مساله خشک شدن دریاچه ارومیه اعلام می‌کنند که نسبت به برنامه‌ریزان وزارت نیرو بی‌اعتماد هستند و تضمینی می‌خواهند که تعریف طرح‌های شیرین‌سازی و انتقال آب در ایران به شکل قارچی رشد نکند.
بر اساس بررسی‌های «تعادل»، ارزیابی‌های اجتماعی پروژه‌های آبی در سطح ابتدایی باقی مانده و اساسأ در بدنه وزارت نیرو درک درستی از تأثیرات مسائل اجتماعی بر مشکلات پیش روی اجرا و بهره‌برداری طرح‌ها وجود ندارد. یک منبع آگاه در این وزارتخانه در پاسخ به این پرسش که با توجه به حجم مخالفت‌ها و بدبینی‌ها نسبت به طرح انتقال آب دریای خزر به سمنان، آیا نمی‌توان نتیجه‌گیری کرد که ارزیابی‌های اجتماعی این طرح ایراد دارد؟ به «تعادل» گفت که دست‌اندرکاران این طرح در قبال معترضانی خارج از استان‌های سمنان و مازندران (به عنوان مثال گیلان) مسوولیتی ندارد. وی در ادامه بیان کرد: در ارزیابی اجتماعی این طرح مشخص شده است که زمین‌های چه افرادی درگیر طرح می‌شود و برای جلب رضایت این افراد یا زمین‌های آنان خریداری می‌شود یا زمینی معادل همان زمین در مکانی دیگر برایشان در نظر گرفته می‌شود. برداشت خبرنگار روزنامه تعادل از این سخنان چنین است که ظاهرا ارزیابی‌های اجتماعی طرح‌های آبی، به ارزیابی زمین‌های مردمی که در این طرح‌ها قرار گرفته‌اند و خریداری کردن آنها، محدود می‌شود. این در حالی است که مشخصا چنین طرح‌هایی ابعاد اجتماعی بسیار گسترده‌تری از آنچه که تنها به پرداخت هزینه زمین محدود می‌شود خواهد داشت، ابعادی که به مرور می‌تواند تبعات سیاسی نیز به همراه داشته باشد.
