از شكاف‌هاي زيرساختي تا فرصت‌هاي اقتصادي جديد
شاخص پيچيدگي بازار يكي از اركان مهم در ارزيابي توان اقتصادي كشورهاست. ايران با امتياز ۵۵.۴ و رتبه ۱۷ در اين شاخص عملكرد قابل قبولي دارد كه نشان‌دهنده بازار پيچيده و پويا با ظرفيت بالا براي رشد و توسعه است.
چشم‌انداز نوآوري ايران در سال ۲۰۲۴ بيانگر تلاشي جدي براي رفع شكاف‌ها و بهره‌گيري از ظرفيت‌هاي ملي در عرصه جهاني است. با قرارگيري در رتبه ۶۴ شاخص جهاني نوآوري، ايران نقاط قوتي در پيچيدگي بازار و خروجي‌هاي دانش دارد، اما همچنان با چالش‌هاي ساختاري و زيرساختي مواجه است. بررسي دقيق عوامل موثر بر اكوسيستم نوآوري و مقايسه جايگاه ايران با كشورهاي خاورميانه و جهان، مي‌تواند به درك بهتر كمبودها و فرصت‌ها كمك كند و مسير پيشرفت را هموار سازد. شاخص جهاني نوآوري (GII) نسخه ۲۰۲۴ به شكلي جامع و دقيق وضعيت نوآوري در سطح جهاني را بررسي مي‌كند. اين شاخص كه در گذشته بيشتر بر پيشرفت‌هاي فناورانه تمركز داشت، امسال به نقش كارآفريني اجتماعي توجه ويژه‌اي دارد. كارآفريني اجتماعي با هدف حل مشكلات اجتماعي و ايجاد تغييرات مثبت در جامعه، تركيبي از اصول تجاري و اهداف اجتماعي را در نظر مي‌گيرد و به توسعه پايدار كمك مي‌كند. اين رويكرد باعث مي‌شود كه سياست‌گذاران، سرمايه‌گذاران و ديگر ذينفعان بتوانند تصميمات بهتري براي رشد نوآوري اتخاذ كنند. ايران با امتياز ۲۹.۶ و رتبه جهاني ۹۵ در شاخص زيرساخت، وضعيت متوسطي را از خود نشان مي‌دهد. اين رتبه بيانگر نياز به بهبود قابل توجه در زيرساخت‌هاي ايران، به ويژه در حوزه‌هاي فناوري اطلاعات و ارتباطات و پايداري زيست‌محيطي، در مقايسه با بسياري از كشورهاي ديگر است. اين كمبودها مانع از بهره‌برداري كامل از پتانسيل نوآوري در كشور مي‌شود.
فناوري اطلاعات و ارتباطات
ايران در حوزه فناوري اطلاعات و ارتباطات (ICT) به‌طور كلي در دسترسي به زيرساخت‌هاي ارتباطي نظير اينترنت وضعيت متوسطي دارد و در رتبه ۸۹ قرار دارد. استفاده از فناوري اطلاعات نيز با رتبه ۶۵ نشان‌دهنده استفاده نسبي مردم از ابزارهاي ديجيتال است. با اين حال، در زمينه خدمات آنلاين دولتي، ايران عملكرد ضعيفي دارد و در رتبه ۱۱۵ قرار گرفته است. همچنين، مشاركت الكترونيكي مردم با رتبه ۱۲۸، نشان‌دهنده چالش‌هاي جدي در زمينه مشاركت فعال و موثر مردم در فرآيندهاي آنلاين و تصميم‌گيري‌هاي الكترونيكي است. ايران در برخي زيرساخت‌هاي عمومي، مانند دسترسي به انرژي، وضعيت مطلوب‌تري دارد. توليد برق با رتبه ۵۴ نشان‌دهنده توليد برق مناسب نسبت به جمعيت است. اما در حوزه لجستيك، عملكرد ضعيفي با رتبه ۱۰۵ ديده مي‌شود، كه نشان‌دهنده مشكلات در زيرساخت‌هاي حمل‌ونقل است. در عين حال، ايران در بخش سرمايه‌گذاري ناخالص با رتبه ۵ قرار دارد كه بيانگر سرمايه‌گذاري قابل توجه در اين حوزه است.
پايداري زيست‌محيطي
با توجه به اهميت روزافزون پايداري و سازگاري صنايع با محيط زيست، شاخص‌هاي نوآوري جهاني نيز اين بخش را مورد ارزيابي قرار داده‌اند. اما رتبه ايران در اين زمينه چندان مطلوب نيست. توليد ناخالص داخلي ايران به ازاي هر واحد مصرف انرژي با رتبه ۱۲۲ نشان‌دهنده مصرف ناكارآمد انرژي است. همچنين در استفاده از انرژي‌هاي كم كربن و پايدار، ايران رتبه ۱۲۰ را دارد كه سهم بسيار كمي از انرژي‌هاي تجديدپذير را در سبد انرژي خود دارد. رتبه ۱۰۴ در گواهينامه‌هاي ISO 14001 نيز بيانگر تعهد كم شركت‌ها به مسائل زيست‌محيطي است. براي بهبود وضعيت، توجه بيشتر به پايداري زيست‌محيطي و اقدامات دولتي و بخش خصوصي براي رفع چالش‌هاي موجود ضروري است. بخش‌هاي زيرساختي مانند لجستيك و خدمات الكترونيكي دولت هم از جمله ديگر چالش‌هايي هستند كه بايد بهبود يابند تا ايران بتواند در شاخص جهاني نوآوري موقعيت بهتري پيدا كند.
شاخص پيچيدگي بازار
شاخص پيچيدگي بازار يكي از اركان مهم در ارزيابي توان اقتصادي كشورهاست. ايران با امتياز ۵۵.۴ و رتبه ۱۷ در اين شاخص عملكرد قابل قبولي دارد كه نشان‌دهنده بازار پيچيده و پويا با ظرفيت بالا براي رشد و توسعه است. اين رتبه به ايران اين امكان را مي‌دهد كه از فرصت‌هاي اقتصادي پيچيده بهره‌برداري كند و در جهت تقويت پتانسيل‌هاي خود در بازار جهاني گام بردارد. در سال ۲۰۲۴، ايران با رتبه ۷۲ در زمينه اعتبار، عملكرد متوسطي داشته است. دسترسي به اعتبار براي كسب‌وكارهاي كوچك و متوسط مانند استارت‌آپ‌ها و اسكال‌آپ‌ها نيز متوسط ارزيابي شده است. با اين حال، بازار اعتبار بخش خصوصي در كشور وضعيت نسبتا خوبي دارد. نبود داده‌هاي مربوط به وام‌هاي موسسات مالي خرد نشان‌دهنده شكاف‌هايي در تأمين مالي كسب‌وكارهاي كوچك است كه اجازه تحليل دقيق‌تر را نمي‌دهد.
سرمايه‌گذاري و تجارت، تنوع و مقياس بازار
ايران در زمينه سرمايه‌گذاري در سال ۲۰۲۴ عملكرد فوق‌العاده‌اي داشته و رتبه اول را كسب كرده است. بازار سرمايه ايران نسبت به توليد ناخالص داخلي بالاست، اما در بخش سرمايه‌گذاري‌هاي خطرپذير نياز به توسعه بيشتري دارد. در زمينه تجارت، تنوع و مقياس بازار، ايران با كسب رتبه ۹۷ جهاني، عملكرد نسبتا ضعيفي از خود نشان داده است كه عمدتاً به دليل تعرفه‌هاي بالاي تجاري است. براي بهبود رتبه، ايران بايد بر كاهش موانع تجاري، توسعه بازار سرمايه و حمايت از كسب‌وكارهاي كوچك تمركز كند. ايران در زمينه تجارت، تنوع و مقياس بازار عملكرد نسبتا ضعيفي داشته است و اين موضوع به دليل جايگاه ۹۷ جهان قابل مشاهده است. با اين داده‌ها مي‌توان به اين نتيجه رسيد كه تعرفه‌هاي بالا، مانع اصلي بر سر راه تجارت بين‌المللي ايران است. از طرفي اقتصاد ايران تنوع متوسطي دارد و اندازه بازار داخلي ايران بسيار بزرگ است. ايران با وجود داشتن يك بازار بزرگ و پويا، با چالش‌هايي در زمينه تسهيل تجارت، دسترسي به اعتبار و توسعه بازار سرمايه خطرپذير مواجه است. براي بهبود رتبه خود در شاخص پيچيدگي بازار، ايران بايد بر روي كاهش موانع تجاري، توسعه بازار سرمايه و حمايت از كسب‌وكارهاي كوچك و متوسط تمركز كند. براساس داده‌هاي ارايه شده، ايران در شاخص تجارت، تنوع و مقياس بازار با كسب امتياز ۴۱.۹ و رتبه جهاني ۹۷، عملكرد نسبتا پاييني دارد.
موانع تجاري: نرخ بالاي تعرفه‌هاي گمركي (رتبه ۱۳۱) نشان مي‌دهد كه ايران با موانع تجاري قابل توجهي روبرو است. تعرفه‌هاي بالا هزينه‌هاي واردات را افزايش داده و رقابت‌پذيري كالاهاي ايراني در بازارهاي جهاني را كاهش مي‌دهد.
تنوع اقتصادي: اقتصاد ايران از تنوع متوسطي برخوردار است كه در اين حوزه رتبه ۵۸ نشان داده شده است. اين بدان معناست كه اقتصاد ايران به چند صنعت اصلي وابسته است و در نتيجه، آسيب‌پذيري آن در برابر نوسانات بازارهاي جهاني افزايش مي‌يابد.
مقياس بازار: با وجود موانع تجاري، ايران از يك بازار داخلي بزرگ با پتانسيل قابل توجه براي فعاليت‌هاي اقتصادي و سرمايه‌گذاري از رتبه ۱۹ برخوردار است. اين نشان مي‌دهد كه بازار داخلي ايران مي‌تواند به عنوان يك موتور رشد اقتصادي عمل كند.
شاخص خروجي‌هاي دانش و فناوري
جدول «خروجي‌هاي دانش و فناوري » بينش‌هايي را در مورد عملكرد ايران در ايجاد، كاربرد و انتشار دانش و فناوري ارايه مي‌دهد. اين جدول به سه دسته اصلي تقسيم مي‌شود:
1. ايجاد دانش
اين بخش توانايي كشور را در توليد نوآوري‌هاي فكري و تكنولوژيكي اندازه‌گيري مي‌كند:
حق اختراع بر اساس منشأ/ميليارد دلار PPP GDP (۵.۱): تعداد ثبت اختراعات داخلي به ازاي هر ميليارد دلار (GDP) با احتساب قدرت خريد، با امتياز ۵.۱ و رتبه ۳۲ جهاني، نشان مي‌دهد كه فعاليت‌هاي اختراع نسبت به توليد اقتصادي كشور متوسط است.
مقايسه با كشورهاي خاورميانه
ايران در رتبه 64 شاخص جهاني نوآوري قرار دارد. نقاط قوت ايران در حوزه پيچيدگي بازار و خروجي‌هاي دانش و فناوري است. با اين حال، در زمينه نهادها، زيرساخت‌ها و پيچيدگي كسب‌وكار عملكرد ضعيفي دارد. امارات متحده عربي (امارات): در رتبه ۳۲ قرار دارد و در حوزه‌هاي پيچيدگي بازار و زيرساخت‌ها عملكرد خوبي دارد. اما در زمينه نهادها و سرمايه انساني و تحقيقات عملكرد ضعيفي دارد. عربستان سعودي: در رتبه ۵۴ قرار دارد و در حوزه‌هاي زيرساخت و پيچيدگي بازار عملكرد متوسطي دارد. اما در زمينه پيچيدگي كسب‌وكار و خروجي‌هاي خلاقانه عملكرد ضعيفي دارد. تركيه: در رتبه ۳۶ قرار دارد و در حوزه خروجي‌هاي دانش و فناوري عملكرد قوي دارد. اما در زمينه نهادها و پيچيدگي بازار عملكرد ضعيفي دارد. قطر: در رتبه ۴۸ قرار دارد و در حوزه پيچيدگي بازار عملكرد خوبي دارد. اما در زمينه نهادها و خروجي‌هاي دانش و فناوري عملكرد ضعيفي دارد.
نتايج كليدي براي تعيين نقشه راه آينده
گرايش‌هاي منطقه‌اي: امارات متحده عربي در نوآوري كلي و زيرساخت‌ها پيشرو است. ايران در پيچيدگي بازار عملكرد خوبي دارد. تركيه در خروجي‌هاي نوآورانه قوي است. عربستان سعودي و قطر در بيشتر حوزه‌ها عملكرد متوسطي دارند، اما در خروجي‌هاي نوآورانه عقب هستند. موقعيت منحصر به فرد ايران: پيچيدگي بازار بالاي ايران نشان‌دهنده پتانسيل سرمايه‌گذاري و تجارت قوي است. اما ضعف در نهادها و زيرساخت‌ها مانع از توسعه اكوسيستم نوآوري گسترده‌تر ايران مي‌شود. فرصت‌ها براي ايران: بهبود نهادها و پيچيدگي كسب‌وكار مي‌تواند پتانسيل نوآوري ايران را افزايش دهد. تقويت خروجي‌هاي خلاقانه و زيرساخت‌ها مي‌تواند ايران را به كشورهاي پيشرو منطقه نزديك‌تر كند.