هوش مصنوعي، توليد هوشمند و چالش‌هاي بهره‌وري در ايران
با گذار از دوران اتوماسيون سنتي، فناوري‌هاي نوين مانند هوش مصنوعي، اينترنت اشيا و زيست‌فناوري، شيوه‌هاي توليد و مديريت را متحول كرده‌اند. درحالي كه كشورهاي توسعه‌يافته سهم قابل‌توجهي از اقتصاد ديجيتال را به خود اختصاص داده‌اند، ايران هنوز در مسير بهره‌گيري از اين ظرفيت‌ها با چالش‌هايي روبرو است.
با گذار از دوران اتوماسيون سنتي، فناوري‌هاي نوين مانند هوش مصنوعي، اينترنت اشيا و زيست‌فناوري، شيوه‌هاي توليد و مديريت را متحول كرده‌اند. درحالي كه كشورهاي توسعه‌يافته سهم قابل‌توجهي از اقتصاد ديجيتال را به خود اختصاص داده‌اند، ايران هنوز در مسير بهره‌گيري از اين ظرفيت‌ها با چالش‌هايي روبرو است. از كاهش بهره‌وري و خروج نخبگان تا دشواري در جذب پروژه‌هاي بين‌المللي، موانعي هستند كه حركت كشور به سمت آينده‌اي مبتني بر فناوري را كند كرده‌اند. با ظهور انقلاب صنعتي پنجم، كه بر تعامل انسان و ماشين تأكيد دارد، فرصت‌ها و چالش‌هاي جديدي پيش‌روي صنايع و اقتصاد ايران قرار گرفته است. در اين راستا رييس مركز توسعه فناوري اطلاعات و هوشمندسازي وزارت كشور با اشاره به ظهور انقلاب صنعتي پنجم، بر نقش همكاري ميان انسان و هوش مصنوعي در تغيير شيوه‌هاي توليد و كار تأكيد كرد. وي با اشاره به اهميت فناوري اطلاعات و هوش مصنوعي در صنايع مختلف، بهره‌وري پايين و مهاجرت نخبگان را از چالش‌هاي اصلي كشور در اين حوزه دانست و بر ضرورت جذب پروژه‌هاي بين‌المللي براي توسعه اين بخش تأكيد كرد.
تحولات فناوري به سرعت مرزهاي سنتي صنايع را درنورديده و مسيرهاي جديدي براي توليد و بهره‌وري گشوده است. در اين ميان، مفهوم انقلاب صنعتي پنجم، كه بر همكاري انسان و هوش مصنوعي تأكيد دارد، در حال شكل‌گيري است. اين روند نه‌تنها روش‌هاي توليد را تغيير مي‌دهد، بلكه آينده بازار كار، مدل‌هاي اقتصادي و تعاملات اجتماعي را نيز دگرگون خواهد كرد. با اين حال، سهم پايين اقتصاد ديجيتال در توليد ناخالص داخلي ايران نشان‌دهنده چالش‌هايي است كه در مسير همگام‌سازي كشور با اين تحولات وجود دارد. از اين رو امير شجاعان رييس مركز توسعه فناوري اطلاعات و هوشمندسازي وزارت كشور اظهار كرد: هر رشته‌اي كه انتخاب كنيد، ناچار است به موضوع فناوري اطلاعات مرتبط باشد. يعني نمي‌تواند از اين حوزه دور باشد و بايد قابليت كار در يك حوزه مرتبط را داشته باشد. بنابراين، مبحث فناوري اطلاعات و هوش مصنوعي در فرآيندها و صنعت موضوعاتي بسيار مهم هستند. توجه به اين حوزه حياتي است. وي افزود: در كشور ما، سهم اقتصاد ديجيتال از توليد ناخالص داخلي (جي‌دي‌پي) حدود ۱۵ درصد است. اين عدد براي كشورهاي در حال توسعه برازنده نيست، به ويژه در شرايطي كه بخش قابل توجهي از فارغ‌التحصيلان ما در حوزه‌هاي مهندسي تحصيل كرده‌اند. ما يكي از مهندس‌پرورترين كشورها هستيم، اما در حوزه صنعت ICT، نزديك به ۵۰ درصد فارغ‌التحصيلان ما مستقيماً در رشته‌هايي كه مرتبط با اين حوزه هستند، تحصيل نمي‌كنند. چرا اين اتفاق نمي‌افتد؟ دلايل متعددي وجود دارد. بهره‌وري ما پايين است و اين موضوع بايد در جلسات بررسي شود تا جوامع ما بدانند و ان‌شاءالله براي آينده فكري كنند كه از اين وضعيت نجات پيدا كنيم. اين اعداد براي ما خوب نيستند. رييس مركز توسعه فناوري اطلاعات و هوشمندسازي وزارت كشور بيان كرد: در مجموعه كاري‌مان در بخش دولتي، يكي از مشكلاتي كه داريم، اين است كه عزيزاني كه به سطحي از بلوغ مي‌رسند، ديگر نمي‌توانيم از علمشان بهره‌برداري كنيم؛ يا در داخل كشور كار مي‌كنند يا به خارج از كشور مي‌روند. كشور همسايه‌مان، امارات، تعداد زيادي متخصص جذب مي‌كند و جذب و نگه‌داشت نيروي كار بسيار دشوار شده است. شجاعان بيان كرد: ما بايد همه در كشور درباره اين موضوع فكر كنيم. شايد راهي جز اين نباشد كه پروژه‌هاي متعددي در سطح بين‌الملل جذب كنيم تا همكاران بتوانند اين كار را انجام دهند. وي تصريح كرد: شما با انقلاب صنعتي آشنا هستيد. انقلاب صنعتي اول از قرن ۱۸ تا ۱۹ با نوآوري‌هايي چون ماشين بخار و توليد مكانيزه پارچه آغاز شد كه موجب گذار از توليد دستي به توليد ماشيني و رشد سريع شهرنشيني شد. شجاعان ادامه داد: در انقلاب صنعتي دوم كه از قرن ۱۹ آغاز شد، با اتكا به برق تحولات بيشتري در صنعت رخ داد. توليد فولاد و خط توليد مونتاژ از جمله اتفاقاتي بود كه در اين دوران به وقوع پيوست و توسعه توليد در مقياس وسيع شكل گرفت. پيشرفت‌هاي ارتباطي مانند تلفن و تلگراف و همچنين تكنيك‌هاي توليد انبوه در اين دوره ظهور يافتند. وي تصريح كرد: در انقلاب صنعتي سوم، با ظهور سيستم‌هاي مكانيكي و الكترونيكي و فناوري ديجيتال، ما شاهد توليد خودكار و جهاني‌سازي بوديم. عصر ديجيتال و شكل‌گيري صنايع نرم‌افزاري نيز در اين دوره آغاز شد.
هوش مصنوعي و اينترنت اشيا؛ در مسير شكل‌دهي انقلاب صنعتي
شجاعان تاكيد كرد: اما آنچه كه تحت انقلاب صنعتي چهارم كه از قرن ۲۱ شروع شده و همچنان ادامه دارد، رخ مي‌دهد، مباحثي چون هوش مصنوعي و اينترنت اشياء است كه يكي از موضوعات مهم آن محسوب مي‌شود. رييس مركز توسعه فناوري اطلاعات و هوشمندسازي وزارت كشور بيان كرد: يكي از موضوعات مهم در عصر حاضر، اينترنت صنعت و تأثير آن بر توليد هوشمند است. به‌ويژه، بحث چاپ سه‌بعدي و افزايش اتصال هوشمند، منجر به ايجاد كارخانه‌هاي هوشمند و توليد شخصي‌سازي‌شده‌اي شده كه به سرعت در دنيا در حال وقوع است. اين تحولات به تدريج جايگزين اتوماسيون در بسياري از مشاغل سنتي مي‌شوند و چالش‌هاي جديدي را تحت عنوان آينده فناوري پيش‌رو داريم. وي ادامه داد: در اين راستا، بهبود بهره‌وري و سيستم‌هاي به هم پيوسته، به‌ويژه در صنايع مختلف، به وضوح در حال وقوع است. همچنين، بحث‌هايي تحت عنوان انقلاب صنعتي پنجم در حال ظهور است كه در آن شاهد همكاري انسان و هوش مصنوعي خواهيم بود. اين انقلاب بر فناوري‌هاي پايدار و اخلاقي تأكيد دارد و به رباتيك پيشرفته و محاسبات كوانتومي مي‌پردازد كه اساس محاسبات را دگرگون خواهد كرد. زيست‌فناوري نيز به سرعت در حال گسترش است. شجاعان بيان كرد: ما هنوز به‌طور كامل وارد اين عصر نشده‌ايم، اما نشانه‌هاي آن به وضوح نمايان است. تمركز بر فناوري انسان‌محور، جايي كه هوش مصنوعي به عنوان يك همكار عمل مي‌كند و نه جايگزين انسان، بسيار حائز اهميت است. همچنين، تأكيد بر پايداري و اخلاقي بودن فرآيندها، به‌ويژه توليد شخصي‌سازي‌شده و سازگار با محيط زيست، مورد توجه قرار دارد. وي تصريح كرد: در آينده، نمي‌توان فرض كرد كه كسي در يك شغل خاص مسووليت دارد و به فناوري اطلاعات و هوش مصنوعي تسلط ندارد. به عنوان مثال، در حوزه مراقبت‌هاي بهداشتي و پزشكي، توانايي ماشين‌ها به حدي افزايش يافته كه مي‌توانند تشخيص‌هاي پزشكي را با دقت بيشتري نسبت به برخي پزشكان انجام دهند. شناسايي سرطان و توسعه داروهاي جديد با استفاده از هوش مصنوعي براي شبيه‌سازي مولكول‌ها و تسريع فرآيند توليد داروها، نمونه‌هايي از اين پيشرفت‌ها هستند. پزشكي شخصي‌سازي‌شده كه درمان‌ها را بر اساس داده‌هاي ژنتيكي و سبك زندگي بيماران تطبيق مي‌دهد، از مسائل كليدي در اين حوزه است. شجاعان عنوان كرد: در بازديدي كه از كره جنوبي داشتم، شاهد بودم كه چگونه دولت الكترونيك با استفاده از هوش مصنوعي، توصيه‌هايي درباره رفتارهاي روزمره افراد ارايه مي‌دهد. مثلاً نوع غذا يا ميزان فعاليت بدني هر فرد بر اساس داده‌هاي موجود تعيين مي‌شود. اين اطلاعات مي‌تواند به شكل‌گيري تصميمات پزشكي دقيق‌تر كمك كند. وي افزود: تحولات ديگري نيز در حوزه بازاريابي در حال وقوع است.
امروزه محصولات بر اساس رفتار خريد كاربران تحليل مي‌شوند. به عنوان مثال، در پلتفرم‌هايي مانند آمازون و نتفليكس، مديريت هوشمند موجودي‌ها و تحليل احساسات مشتريان به شكل قابل توجهي در حال انجام است. شجاعان تاكيد كرد: سال‌ها در صنعت كار كرده‌ام و مي‌دانم كه مباحث مرتبط با مديريت پروژه (PM) تا چه اندازه اهميت دارند. وقتي اين مباحث را با هوش مصنوعي تركيب كنيم، نتايج شگفت‌انگيزي حاصل خواهد شد؛ از جمله كنترل كيفيت با ديد رايانه‌اي كه توسط هوش مصنوعي انجام مي‌شود. وي ادامه داد: در نهايت، بحث زنجيره تأمين و بهينه‌سازي فرآيندهاي توليد نيز از جمله مواردي است كه بايد مورد توجه قرار گيرد. بهره‌وري انرژي يكي ديگر از مسائلي است كه موجب تحول در صنايع شده و كاهش كيفيت نيز چالشي جدي است. بنابراين، بايد توجه داشته باشيم كه اگر نتوانيم با اين فناوري‌ها همگام شويم، در هيچ بخشي قادر به رقابت نخواهيم بود؛ اين مساله بسيار حائز اهميت است.