گذر از تراکمفروشی با انتخاب شهردار مناسب
گروه راه و شهرسازی|آزاده کاری|
تهران از سالهای پس از پیروزی مشروطهخواهان صاحب قانون بلدیه شد و شهرداران مختلفی را به خود دید. شهردارانی که از برخیشان فقط یک نام کوچک در اسناد شهری باقی مانده است. پس از مشروطه بود که مشروطهخواهان در اول خرداد 1286 شمسی تصمیم به تدوین قانون بلدیه گرفتند و بالاخره این قانون را تصویب کردند. البته مدتها پس از آن دکتر خلیلخان ثقفی اعلمالدوله ساختمان اداره بلدیه را در سبزهمیدان تهران احداث کرد. تهران از سال 1286 که خلیل خان ثقفی شهردارتهران شد تا امروز که قالیباف بر مسند شهرداری تکیه زده است، 57 شهردار را به خود دیده است. اما در شرایط کنونی که لیست امید اصلاحطلبان با رای اکثریت شهروندان به شورای شهر پایتخت راه پیدا کردهاند، در نخستین فعالیت مهم خود که انتخاب شهردار مناسب برای تهران است در معرض آزمون بزرگی قرار گرفتهاند. با توجه به وجود فساد در سیستم شهرداری و نیز عدم حل برخی مشکلات و معضلات ریشهیی شهر تهران در 12سال گذشته و تشدید آنها شهروندان از نمایندگان خود انتظار دارند تا شهرداری توانمند و مستقل انتخاب کنند که توانایی حل مشکلات کلانشهر تهران را داشته باشد.
دکتر ببراز کریمی، کارشناس جغرافیا و برنامهریزی شهری و مدرس دانشگاه در گفتوگو با «تعادل» در خصوص شاخصهای انتخاب شهردار در کلانشهرها صحبت کرد. کریمی با بیان اینکه در تمام سیستمهای اداری و شهرداری، یک مقام رسمی در راس سیستم قرار میگیرد که به عنوان نماینده و کارگزار شهر عمل میکند، گفت: عنوان این مقام رسمی ممکن است از جایی به جای دیگر متفاوت باشد. قدرت وی نیز متفاوت است. شهردار در همه کشورهای جهان به جز انگلیس اختیارات قطعی و نسبی زیادی دارد و شیوه انتخاب شهردار در کشورهای مختلف با هم فرق دارد. در اروپا شیوه مرسوم این است که شورای شهر این مقام را انتخاب کند. این روش در انگلیس، فرانسه (جز پاریس)، آلمان، شهرهای بزرگ ایتالیا و شهرهای کوچک اسپانیا دنبال میشود، البته در آلمان این انتخاب باید به تایید دولت مرکزی نیز برسد. در بلژیک، هلند، دانمارک، نروژ، سوئد، شهرهای زیر 10 هزار نفر در ایتالیا و شهرهای بالای 6 هزار نفر در اسپانیا، شهردار توسط حکومت مرکزی منتصب میشود. البته در بلژیک و ایتالیا این انتصاب محدود به اعضای شورای شهرداری است و در سوئد نیز شورا 3 نماینده را برای این انتصاب معرفی میکند.
کریمی ادامه داد: در پاریس دو رییس که وظایف شهردار را انجام دادهاند به وسیله دولت مرکزی منتصب میشوند. در مستعمرههای خودمختار بریتانیا نیز سیستم انتخاب از طریق شورا به کار گرفته میشود. این سیستم انگلیسی در ایالات متحده امریکا در تنسی به کار گرفته میشود اما تقریبا در همه ایالتهای دیگر، شهردار از طریق آرای مردمی انتخاب میشود، سیستمی که در سایر کشورها به کار نمیرود.
شهردار باید پرداختکننده مالیات باشد
در اکثر کشورها شهردار باید مقیم بوده یا پرداختکننده مالیات باشد. در ایالات متحده مقیم بودن شرط اصلی است و بدینترتیب کثیری از مالیاتدهندگان وکسبهیی که مقیم حوزه شهرداری نیستند از دامنه صلاحیت شهردار شدن خارج میشوند. در بریتانیا هرکسی که تا 15مایلی شهر ساکن باشد این صلاحیت را داراست و در فرانسه هر مالیاتدهندهیی قابلیت حضور در شورای شهر را دارد و به عنوان یک عضو شورا صلاحیت ورود به دفتر شهردار را احراز میکند. در آلمان شرط مقیم بودن وجود ندارد، ولی شهردار باید آموزشهای تخصصی را به جهت مدیریت و اداره شهر دیده باشد که این امر باعث میشود در عمل شهردار از میان صاحب منصبان شهرهای دیگر انتخاب شود. در انگلستان شهردار سالانه انتخاب میشود و بدینترتیب مکررا تغییر میکند، اما در سایر کشورهای اروپا که این مقام قدرت زیادی را به دوش میکشد، معمولا مدت خدمتش طولانیتر است. این مدت در فرانسه 4 سال، در هلند 6 سال و در بلژیک که انتصابی سلطنتی است برای دورهیی نامحدود است.
به گفته این استاد دانشگاه، در آلمان قانون عمومی بر دورهیی12 ساله تاکید دارد اما در برخی موارد نیز پس از یک دوره آزمایشی چند ساله، مادام العمر میشود. در عصر استعمار و در دهههای آغاز کشف امریکا دوره شهرداری طولانی بود و حد و مرزی نداشت. اما در حال حاضر شهرداران امریکا برای مدت محدود وکوتاهی انتخاب میشوند. در نیوانگلند و شهرهای کوچک دیگر انتخابات سالانه برگزار میشود. در شهرهای بزرگی مثل نیویورک دوره شهرداری 2ساله است و قوانین حاکم بر برخی شهرها هم دورههای طولانیتری را مقرر کردهاند.
پروژهها و ابعاد اجتماعی و اقتصادی شهر
وی با اشاره به اینکه در کشور ما شهردار توسط شورا که منتخب مردم است انتخاب میشود، اظهار کرد: از نخستین اقدامات شوراهای جدید شهر، نشستن دور میز تصمیمگیری برای انتخاب شهردار جدید است که در انتخاب آن باید دقت لازم صورت گیرد، زیرا انتخاب شهردار تهران با توجه به چالشهای آن از مهمترین تصمیمات شورای جدید محسوب میشود. شهری که با مشکلات عدیدهیی روبهروست. یکی از بدیهیترین بیمهریهایی که برخی شهرداران در چندین سال گذشته به کلانشهر تهران روا داشتهاند، درآمدزایی از محل فروشتراکم بوده است. فروش آسمان تهران به قیمت تامین منابعمالی برای اجرای پروژههای عمرانی شهری به شیوه غالب مدیریتشهری پایتخت تبدیل شده و مدت طولانی است که بساز و بفروشها و برجسازها با پرداخت مبالغی سنگین تحت عنوان عوارضتراکم به راحتی مجوز تخریب ساختمانهای کمارتفاع در محلههای تنگ و باریک شهر را دریافت و به جای آن، ساختمانهای بلندمرتبه احداث میکردهاند. اگر چه درآمد حاصل از این محل، صرف عمران شهر تهران میشود اما هزینه اجتماعی ناشی از تراکمفروشی شاید با دهها پروژه عمرانی هم قابل جبران نباشد. از سوی دیگر گاهی اوقات، قصد ارتقای جایگاه سیاسی در ذهن شهرداران باعث شده، طرحهای توسعه پایتخت به جای طی کردن روال طبیعی مثلا 5 ساله، در عرض دو تا سه سال انجام گیرد که حاصل آن عدم تطابق بین پروژههای شهری و ابعاد اجتماعی و اقتصادی شهر خواهد بود. این کارنامه بحثانگیز، کار را برای شورایشهر در انتخاب شهردار سختتر کرده و لازم است تا انتخاب شهردار با حساسیت بیشتری صورت گیرد.
کریمی با بیان اینکه براساس قانون موجود در کشور، شهرداریها وظایف محدودی در مدیریت شهری بر عهده دارند، تصریح کرد: این در حالی است که در بسیاری از کشورهای توسعهیافته دنیا دولتها نقش کمرنگی در اداره شهر داشته و تنها در بخش سیاستگذاریهای کلان در مسائل شهری دخالت دارند و این شهرداریها هستند که ادارهکننده تمام مسائل شهری هستند.
شهردار تهران جامعنگر باشد
وی ادامه داد: این موضوع یکی از اشکالات اساسی در قانون ما است. با وجود آنکه بسیاری از مسائل شهری همچون آب و برق بر عهده دولت است، اما مردم برای هر اتفاقی که در شهر با آن مواجه میشوند از شهرداریها انتظار حل آن را دارند. با توجه به این مسائل، فردی باید از سوی اعضای شورای شهر انتخاب شود که به تمام مسائل موجود شهری نگاه جامع داشته باشد یعنی نخستین شاخص انتخاب فرد اصلح در جایگاه یک شهردار به خصوص در شهرداری تهران جامع نگری او به موضوعات است تا به دنبال آن نظام یکپارچه شهری استقرار یابد. دومین ویژگی این فرد تدبیر و تخصص او است. منظور فردی است که مدیریت عمومی را تجربه کرده باشد و به نوعی با مسائل اداره شهر به صورت کلان آشنا باشد. اینکه فردی کارشناس ترافیک خوبی است به معنی خوب بودن او در عرصه مدیریت کلان نیست بلکه باید دانش مدیریت شهری را هم داشته باشد. ویژگی دیگری که در مدیریت شهری موثر و مفید خواهد بود پرهیز از انتخاب فردی است که خود را متعهد و مقید به گروه سیاسی خاص میداند. یعنی مدیریت شهری باید ترکیبی از افراد متخصص باشد نه سیاسی. این ویژگی یک عامل منفی برای فردی است که در جایگاه شهردار یا عضوی از شورای شهر قرار میگیرد چون در این صورت این فرد فقط متناسب با منافع گروهی خاص تصمیم میگیرد. این مدرس دانشگاه ادامه داد: بر اساس دیدگاه علمی مدیریت و برنامهریزی شهری و در چارچوب وظایف و اختیارات شهردار و شهرداری که در قانون مشخص شده، چند مورد از مهمترین فاکتورهایی که شوراها در انتخاب شهردار مدنظر داشته باشند را میتوان به صورت خلاصه بیان کرد. داشتن تحصیلات مرتبط و داشتن تخصص و درک صحیح از امور شهر و شهرسازى در کار شهرداری از اهمیت بالایی برخوردار است. افرادی که در زمینههای تحصیلی مرتبط با مدیریت و برنامهریزی شهری دارای تحصیلات عالیه هستند، در درک مسائل و مشکلات شهری از توانایی تحلیل بالاتری برخوردار هستند. همچنین مدیریت استراتژیک از دیگر ویژگیهایی است که شهردار بایستی از آن برخوردار باشد، یعنی شهردار باید توانایی رهبری، سازماندهی، برنامهریزی و تصمیمگیری راهبردی را داشته باشد. داشتن پیشینه مرتبط و تجربه موفق در مدیریت و دارا بودن سابقه فعالیت در مسائل شهری نیز از دیگر فاکتورهایی است که شورای شهر باید در انتخاب شهردار مدنظر داشته باشد.
به گفته کریمی، نظام مدیریت و برنامهریزی شهر از مجموعهیی از اجزا و عناصر به هم پیوسته که در کنار یکدیگر کلیت واحد را تشکیل میدهند، تشکیل شده است. شهردار باید بتواند با بینشی همهجانبه و کلی نگر تمام عناصر سیستم را در جهت تحقق هدف معینی که دلیل وجودی شهرداری است سامان دهد و در واقع شهردار باید تفکر سیستماتیک داشته باشد. از ابتدای شکلگیری شهرها تاکنون همواره شهرها محیطی پویا و در حال تغییر بودهاند، اما امروزه به واسطه انقلاب علمی - تکنولوژیک آهنگ تغییرات بسیار پرشتاب است. در چنین شرایطی روشهای سنتی کارساز نیست و ضرورت دارد شهردار با روش و تکنیکهای علمی آیندهپژوهی تغییرات شهر را رصد و برای مواجهه با آنها برنامهریزی کند و در واقع آینده نگری داشته باشد. برنامهریزی عبارت است از فرآیندی دارای مراحل مشخص و بهم پیوسته برای تولید یک خروجی منسجم در قالب سیستمی هماهنگ از تصمیمات. شهردار باید برنامه مشخص و روشنی برای اداره شهر داشته باشد و از سیاسی کاری و دخالت انگیزههای جناحى در اداره شهر خودداری کند.
ضامن رشد و پیشرفت شهر
به گفته این مدرس دانشگاه، خلاقیت و نوآوری موتور محرکه پیشرفت و تمدن انسانی است. ایده شهر خلاق بر این اصل اساسی استوار است که در هر شهری همیشه پتانسیل و ظرفیتی بسیار بیشتر از آنچه ما در وهله اول تصور میکنیم، وجود دارد، فاکتور خلاقیت برای شهردار ضامن رشد و پیشرفت شهر است. شهر باید به گونهیی ساماندهی شود که زمینه بروز خلاقیت همه شهروندان فراهم شود و بطور کلی شهر یک شهر خلاق باشد. امروزه نبض اقتصاد جهان در شهرهای جهانی میتپد و شهرهای همچون نیویورک، لندن، توکیو، پاریس و... مرکز فرماندهی و کنترل اقتصاد جهان هستند. در محیط اقتصاد جهانی رقابت عنصری اساسی در رشد و پویایی یا زوال و نابودی شهرها است. در سطوح مختلف سلسله مراتب شهری رقابت وجود دارد. این رقابت صرفا مختص محیط جهانی نیست بلکه در فضای ملی کشورها نیز شهرها با یکدیگر رقابت دارند. رقابت بین شهرها بیشباهت به جنگ مکانهای شهری نیست. در چنین شرایطی شهردار باید استراتژیست باشد و ضمن آگاهی از نقاط قوت و ضعف فرصت و تهدیدهای شهر خود، فن و هنر پیروزی بر رقیب را بداند.
شجاعت در تصمیمگیری و اقدام
کریمی با بیان اینکه تاکید بر معنویت، ارزشهای اخلاقی، اسلامی و انسانی از دیگر ویژگیهایی است که در انتخاب شهردار باید مدنظر باشد، تصریح کرد: شهردار در مرتبه نخست بر جنبههای انسانی باید توجه داشته و نظام مدیریتی خود را برای تعالی انسانها پایهریزی میکند. یعنی کار را برای خدا، با جدیت و به صورت خستگیناپذیر انجام دهد. طبق قانون در جمهوری اسلامی ایران، نقش اصلی در مدیریت شهری بر عهده شورای اسلامی شهر است که نمایندگانش از طرف مردم انتخاب شدهاند. در این مدل شورا شهردار را انتخاب میکند شهردار مسوول اجرای مصوبات شورا و زیرنظر مستقیم شورا و نظارت دولت فعالیت میکند. در این سیستم مدیریتی همکاری راهبردی شورا و شهردار بسیار کلیدی و حائز اهمیت است. شهرداری و مدیر شهر شدن اساسا شغلی است که نیازمند شجاعت در تصمیمگیری و اقدام است چرا که عملکرد شهردار با زندگی مردم گره خورده است. شهردار باید توانایی مواجهه با مخاطرات و مشکلات بسیار را داشته باشد و با کنترل بر ترس و اضطراب بهترین تصمیم را بگیرد. هرگاه برای شهردار روشن شد انجام یک کار به نفع سازمان است در انجام دادن آن تردیدی به خود راه ندهد. این استاد دانشگاه با اشاره به مشکلات محیطزیستی شهرها عنوان کرد: پس از بروز چالشهای اساسی محیطزیستی جهان به سوی تطبیق هر چه بیشتر با محیطزیست و دوستی با آن پیش میرود. شهردار باید دیدگاه مدرن زیستمحیطی داشته باشد و با رویکرد مسوولیتپذیری زیستمحیطی و در چارچوب نگرش توسعه پایدار شهری برنامههای شهرداری را به گونهیی پیش ببرد که ضمن بالا بردن کیفیت زندگی شهروندان ضامن بقای نسل آینده شهر باشد.
کارآیی بیشتر مدیران با تجربه
نتایج تحقیقات علمی در سطح بینالمللی نشان داده است، مدیران جوان نسبت به مدیران با تجربه، کارآیی بیشتری دارند مدیران جوان با درک مقتضیات زمان میل به تغییر دارند اما مدیران با تجربه بیشتر به فکر تثبیت وضع موجود هستند. کریمی در این باره گفت: میل به پیشرفت و تعالی در مدیران جوان بسیار بیشتر از مدیران با سابقه است. همین موضوع انگیزهیی برای پیشرفت سازمان میشود و جوانی شهردار از گزینههایی است که میتواند به پویایی شهر کمک زیادی کند. نگرش عدالتمدار و فراگیر به امور و فراهم ساختن امکان بهرهمندی یکسان شهروندان از خدمات مطلوب، معیاری است که منافع بین افراد را متعادل میسازد و در انتخاب شهردار باید مد نظر شورا باشد.
شهرداری برای مردم
به گفته وی، از دیگر خصوصیات شهردار با مردم بودن، برای مردم بودن و در خدمت مردم بودن است. شهردار به واسطه شورا منتخب مردم است. در نتیجه باید در خدمت مردم باشد و مردمداری را سرلوحه کار مدیریتی خویش کند. امانتداری در بیتالمال، دوری از تجمل و اشرافیگری، فسادستیزی از مولفههای جدایی ناپذیر یک مدیریت صحیح، علمی و اسلامی است. داشتن روحیه مبارزه با فساد و شفافیت کارکرد مالی در تمام سطوح شهرداری باید از اولویتهای شهردار باشد. انتقادپذیر بودن آنهم در کنار نداشتن روحیه تطمیع و تهدید. شهردار باید مسوولیت کار را بپذیرد و پاسخگویی به مردم را، جدی، حقوقی و مقدس بشمارد.
فن بیان نیز یکی از صفات کلیدی برای شهردار است شهردار باید بتواند با بیان صریح، گویا و قابل فهم مشکلات، چالشها و برنامههای خود برای اداره شهر را برای سلسه مراتب اداری بالاتر از خود و مردم تبیین کند و با کاربرد اصول و تکنیکهای مذاکره اداری بیشترین همراهی و همکاری را جذب کند. شهردار جدید باید بتواند جسورانه، به تنظیم متغیرهای اقتصادی کلانشهر تهران در جهت اخذ عوارض واقعی از تولیدکنندگان به حل مشکلاتی همچون آلودگی هوا اقدام کند.
به گفته وی معیار دیگر برای انتخاب شهردار اصلح، آن است که فرد منتخب، بیش از آنکه برنامه عمرانی غیرضرور برای شهر تدارک دیده باشد، پایتخت را در مسیر انسان محور با اولویتبخشی به تحرک اجتماعی و بهبود فضاهای شهری برای تعامل اجتماعی اصلاح کند. در کلانشهرهای مهم جهان مرز مدیریت شهردار، منطقه شهری را در بر میگیرد. بنابراین فردی باید برای شهرداری تهران انتخاب شود که تجربه و توان مدیریت فراتر از کلانشهر تهران را داشته باشد. در واقع شهردار جدید باید قادر باشد از طریق رایزنی موثر در دولت، تکلیف مدیریت یکپارچه شهری و ادغام مدیریت تهران و شهرهای اطراف را تعیین کند.
حکمرانی شهری و حکومت شهری
علاوه بر این، شهردار جدید باید به مشارکت مردم در تصمیمگیریها اهمیت بیشتری دهد. در برخی ابرشهرهای توسعهیافته، در حال حاضر نحوه اداره شهر از مدل حکومت شهری به حکمرانی شهری تغییر پیدا کرده است. در حکمرانی شهری، شهرداران اگر چه رییس اصلی اجرایی شهر محسوب میشوند، اما اساس این مدل، جلب مشارکت مردم، مشاوره با بازیگران شهر شامل بخش خصوصی و عمومی است. در این مدل، مدیریت از پایین به بالا در شهر اعمال میشود. افرادی که در سوابق اجراییشان یا برنامهیی که به شورای پنجم ارائه میکنند، شبیه این مدل مدیریت شهری، در بخشهای مختلف دولت یا سوابق استانیشان وجود داشته باشد، میتوانند نامزد برتر منوط به داشتن سایر شرایط، شناخته شوند.
استفاده از بازارهای مالی در شهرداری
شهردار جدید پایتخت باید برای حل مشکلات مالی و اقتصادی شهر برنامه مدونی داشته باشد و حداقل تا یکسال آینده از تعریف پروژههای بهطور کامل پرهیز کند و فرآیند دخل و خرج پایتخت را در ریل انقباضی قرار دهد و نهایتا از ایجاد هزینههای مازاد در قالب تعریف پروژههای غیرضرور خودداری کند. همچنین در مسیری دیگر، شهرداری باید همچون دولت یازدهم در مواجهه با حجم سنگین بدهیهای انباشت به پیمانکاران با مراجعه به بازارهای مالی به انتشار اوراق مشارکت یا قرضه اقدام کند. استفاده از بازارهای مالی از یک سو وابستگی شهرداری به بودجه سالانه شهرداری و منابع محدود بانکی را کاهش میدهد و از سوی دیگر باعث میشود همچون شهرداریهای سایر شهرهای بزرگ دنیا از روشهای پایدار و پربازده استفاده کند. استفاده از این دو راهکار به پیمانکاران طلبکار از شهرداری سیگنال میدهد که شهرداری میخواهد برخلاف سالهای گذشته که شورای شهر، شهرداری را از اجرای تعریف پروژههای جدید منع کرده بود، تکمیل پروژههای نیمهتمام سالهای گذشته را در دستور کار مجدد قرار دهد. بهطور کلی با جمعبندی تمامی معیارها شهردار جدید پایتخت باید ضمن دارا بودن حسن شهرت، توان تعامل قوی با دولت و جسارت جراحی ساختار شهر و مدیریت صحیح و مطلوب منابع را داشته باشد.