مترو در ایران و جهان

مترو پلیتن ریل وی (Metropolitan Railway) نخستین قطار شهری دنیا بود که در سال ۱۸۶۳ در لندن شروع به فعالیت کرد. این قطار اکنون لقب «متروی لندن» را یدک می‌کشد.

سیستم زیرزمینی حمل و نقل لندن، قدیمی‌ترین در جهان است. با تاسیس در سال 1863، نخستین خط الکتریکی آن در سال 1905 بکار افتاد و قطارهای آن بین 207 ایستگاه ساخته شده با سرعت تقریبی 20 مایل در ساعت در حرکت‌اند.

باگذشت زمان استفاده از این سیستم حمل و نقلی به شهرهای دیگر نیز سرایت کرد و اکنون شهرهای پیشرفته دنیا بزرگ‌ترین مراکز حمل و نقل ریلی درون شهری را دارند. برای مثال هر چند ممکن است اهالی نیویورک از سیستم متروی شهرشان شاکی باشند، اما نیویورک یکی از برترین متروهای جهان را دارد. با این متروی 24ساعته تقریبا به هر نقطه از شهر دسترسی آسان خواهید داشت. قطار شهری نیویورک 111سال پیش افتتاح شد و اکنون لقب بزرگ‌ترین سیستم قطار شهری در آمریکای شمالی را یدک می‌کشد. مسیرهای زیرزمینی متروی نیویورک آن‌قدر گسترده‌اند که اگر آنها را پشت سر هم قرار دهیم، فاصله بین نیویورک تا شیکاگو را پوشش خواهند داد. با داشتن 21 مسیر و 468 ایستگاه، سالانه حدود 1.7میلیارد نفر با این سیستم سفر می‌کنند.

همچنین متروی پاریس یکی از فشرده‌ترین سیستم‌های حمل و نقل زیرزمینی در جهان است. با تاسیس در سال 1900، شهرت عمده این مترو ناشی از ورودی‌های هنری ایستگاه‌های آن است که بوسیله هنرمندی به نام «هکتور گویمارد» ساخته شد که البته اکنون اثر کمی از آنها باقی مانده است. این شهر در نظر دارد تا سال 2040 سیستم قطار شهری خود را به گونه‌یی گسترش دهد که توانایی میزبانی 1.5 میلیارد نفر مسافر در سال را داشته باشد.

علاوه بر این سالانه 2.4 میلیارد نفر با متروی مسکو سفر می‌کنند که این موضوع آن را به شلوغ‌ترین سیستم قطار زیرزمینی اروپا تبدیل کرده است. ایستگاه‌های متروی مسکو با تزیین توسط سنگ‌های مرمر، مجسمه‌های برنزی و لوسترهای مجلل از زیباترین و هنری‌ترین نمونه‌ها در جهان هستند. نقاشی‌های زیبای آب رنگی کشیده شده روی قطارها که در سال 2007 به انجام رسید، زیبایی دو چندانی به این سیستم زیرزمینی داده‌اند. شهر مسکو قصد دارد تا سال 2020، 90 مایل دیگر به مسیر متروی خود اضافه کند.

اما سابقه احداث قطار شهری در تهران به زمان ناصرالدین شاه قاجار بازمی‌گردد تاسیس تراموای شهری از جمله نکات پیش بینی شده در امتیاز نامه‌یی بود که «بارون ژولیوس دو رویتر» در عهد ناصرالدین شاه روی کاغذ آورد. نخستین طرح شبیه به متروی امروزی که برای تهران طراحی و اجرا شد، طرح واگن اسبی بود که از دروازه شهری ری تا باغشاه (میدان حُر امروزی) کشیده شده و تا سال ۱۳۱۰ نیز دایر بود.

اما نخستین برنامه‌ریزی‌ها برای بنیان‌گذاری مترو (قطار زیرزمینی) به سال ۱۳۵۰ بازمی‌گردد. در مهر سال ۱۳۵۳ مطالعات مربوط به حل مشکلات ترافیک متروی تهران توسط شرکت‌های مشاور خارجی به پیشنهاد سیستم اتوبان مترو (با ۷ خط) شد.

بر اساس این مطالعات، احداث مترو به عنوان اساسی‌ترین راه‌حل بهبود ترافیک تعیین شد. شرکت‌های فرانسوی از سال ۱۳۵۶ عملیات اجرایی احداث خط ۱ مترو را در اراضی شمال تهران (بزرگراه شهید حقانی کنونی) آغاز کردند. عملیات اجرایی مترو تا آذر سال ۵۹ اجرای ۲۳۰۰ متر تونل و بخشی از سازه ۳ ایستگاه حدفاصل بزرگراه شهید حقانی و خیابان شهید بهشتی ادامه یافت ولی در این زمان و درپی جریانات جنگ ایران و عراق، نمایندگان شرکت‌های خارجی ایران را ترک کردند و در اواخر سال ۶۰ هیات وزیران توقف کامل طرح توسط مشاوران خارجی را اعلام کرد. در سال ۶۳ پس از ارائه گزارشی از طرف جمعی از کارشناسان ایرانی در خصوص لزوم احداث مترو و طرح مساله ضرورت احداث مترو در نماز جمعه تهران توسط اکبر هاشمی‌رفسنجانی ریاست وقت مجلس، در فروردین سال ۶۴ هیات وزیران اجرای طرح متروی تهران را تصویب و فعالیت‌های مترو مجدداً در تهران آغاز شد. برنامه اول مترو شامل احداث خط ۱ (میرداماد - حرم مطهر)، خط ۲ (دردشت - صادقیه) و مسیر برون شهری خط ۵ (تهران - گلشهر) جمعا به طول ۹۰ کیلومتر با ۵۲ ایستگاه بود. فعالیت‌های اجرایی این برنامه از سال ۱۳۶۶ با عقد مشارکت مدنی با سیستم بانکی آغاز شد. بنا به گفته اصغر ابراهیمی اصل مدیرعامل وقت مترو سال ۶۵ همه مخالف ساختن مترو بودند. حتی ساختمان شرکت مترو به وزارت کشور تحویل داده و تبدیل به استانداری شده بود. هیچ‌کس حتی یک اتاق نمی‌داد. کار از نماز خانه شروع شد. هیچ نقشه‌یی در کار نبود تا اینکه در نماز خانه تعدادی نقشه پیدا شد. وقتی پیگیری کردیم که باقی نقشه‌ها کجاست، مشخص شد که یک سبزی فروش نقشه‌ها را خریده است. سپس با وجود یک‌ماه تحقیق روی کاغذها، سبزی فروش پیدا شد و بدین‌ترتیب ۱۹۰ کیلو نقشه در انبارش پیدا شد.

در نهایت در سال ۱۳۷۴ با توجه به اتمام بخش‌هایی از کارهای ساختمانی قرار دادی برای تامین تجهیزات مترو به امضا رسید و روز شانزدهم اسفند ماه سال ۱۳۷۷ نخستین خط متروی تهران که بخش حومه‌یی خطوط متروی فعلی است، افتتاح شد که تهران را به کرج متصل می‌کرد. این خط در حال حاضر خط پنج نامیده شده و در طراحی‌های آتی مترو از آن به عنوان خط اکسپرس اول یاد می‌شود.

با وجود توسعه مترو در طول این سال‌ها اما کارشناسان معتقدند این میزان توسعه متناسب با رشد جمعیت و نیازهای شهر تهران نیست و بهتر این بود که شهرداری به جای سرمایه‌گذاری در ساخت تونل‌ها و اتوبان‌ها بیشتر از این به توسعه مترو می‌پرداخت تا امروز شاهد معضل ترافیک و آلودگی هوا نباشیم.