ناباوران به زنجیر محیط‌زیست از ترکیه تا ایران
ساخت مجموعه سد روی سرمنشا رودخانه‌های دجله و فرات در خاک ترکیه بسیاری را در عراق و ایران نگران کرده است. طرف ایرانی نگران است با ساخت این سدها و کاهش ورودی آب به دشت‌های عراق، کانون‌های تولید ریزگردها افزایش چشمگیری داشته باشند که می‌تواند به افزایش آلودگی هوا در شهرهای جنوبی و مرکزی ایران بینجامد.
ایران سال‌ها است که منشأ تولید ریزگردها را در عراق و عربستان می‌داند هرچند برخی کارشناسان هم معتقدند‌درصد بزرگی از ریزگردها از کانون‌های داخلی تولید می‌شود و مدیریت غلط آب در سال‌های گذشته، طرح‌های انتقال آب و سدسازی‌های بی‌رویه باعث شد خشک‌شدن تالاب‌های خوزستان و استان‌های غربی کشور و تبدیل‌شدن آنها به مراکز تولید گرد و غبار شده است.
مسوولان ایرانی اغلب درباره ریزگردها آمارهای متفاوت و گاه متناقضی ارائه می‌کنند. برای مثال معصومه ابتکار، رییس سازمان حفاظت محیط زیست ایران که اسفندماه پارسال میزان دخالت کانون‌های داخل ایران در ایجاد گردوغبار در شهرهای جنوب ایران را ۳۵درصد دانسته و گفته بود منشأ 65درصد ریزگردها کشورهای عراق و عربستانند. اما او درست سه ماه بعد اعلام کرد که منشأ 80درصد ریزگردها خارجی است. این در حالی است که در آن سه ماه تقریبا هیچ فعالیت مثمرثمری برای کاهش ریزگردها انجام نشده بود که بتواند 15درصد از میزان کانون‌های داخلی گردوغبار بکاهد ضمن اینکه از اساس تغییری هم در میزان ریزگردهایی که شهرهای جنوب و مرکز ایران تجربه می‌کردند ایجاد نشده است.
در واقع اردیبهشت همین امسال و یک ماه پیش از اینکه رییس سازمان حفاظت محیط زیست به صورت ناگهانی و پیش‌بینی نشده 15درصد به تقصیر کانون‌های تولید ریزگرد در عراق و عربستان اضافه کند شهرهای جنوب ایران درگیر یک توفان گردوغبار بودند. شدت این توفان به حدی بود که غلظت ریزگردها در اهواز سه برابر و در شادگان به ۶ برابر حد مجاز رسید و غلظت آنها در هوای اهواز ۴۸۱، اندیمشک ۲۸۰، دزفول ۲۷۶، هندیجان ۱۱۲، خرمشهر ۷۲۳، شوش ۴۱۰ و دشت آزادگان ۵۳۵ میکروگرم در مترمکعب اندازه‌گیری شد.
حالا کارشناسان می‌گویند با ساخت سدهای ترکیه که به «طرح گاپ» معروف شده است وضعیت بدتر هم خواهد شد و باید در انتظار روزهای پرگردوغبارتری نشست. این در حالی است که همین حالا هم 97درصد مردم اهواز به دلیل شرایط سخت زندگی در این شهر تمایل به مهاجرت دارند.
بنابر یک نظرسنجی شهرداری اهواز انجام داده است «۹۷درصد مردم این شهر در صورت فراهم بودن امکانات تمایل به مهاجرت دارند. بررسی سه شهر دزفول در شمال خوزستان، اهواز در مرکز و آبادان در جنوب نشان می‌دهد که دما به صورت معناداری در حال افزایش و بارندگی رو به کاهش است. دمای خوزستان در این سال‌ها دو درجه افزایش و بارندگی ۲۰درصد کاهش داشته است».
از طرفی دمای مناطق جنوبی هم به‌شدت در حال افزایش است. بنابر تعهدات کشورهای مختلف از جمله ایران در نشست «پاریس ۲۰۱۵»، تلاش می‌شود میزان افزایش دمای زمین تا سال ۲۰۵۰ از دو درجه سانتیگراد بیشتر نشود. اما خوزستان همین حالا از این مرز دمایی عبور کرده است. ایران از نظر میزان انتشار گازهای گلخانه‌یی جزو ۱۰ کشور دنیا به شمار می‌آید و در اجلاس پاریس تعهد داد طی سال‌های آینده ۴درصد از میزان تولید این گازها کم کند و در صورت لغو کامل تحریم‌ها، به‌صورت داوطلبانه تا ۱۲درصد از این میزان بکاهد. اما بنابر آخرین اخبار منتشر شده، قرار است هفت نیروگاه برق گازی جدید با همکاری ترکیه در ایران ساخته شود که جهت‌گیری آن برخلاف تعهدات کنفرانس پاریس به نظر می‌رسد.
این روند فقط برای استان‌های جنوبی ایران خطرناک نیست. رییس کمیته محیط زیست شورای شهر تهران هم پیش‌تر با اعلام اینکه آژیر قرمز خشکسالی تهران به صدا در آمده است، گفته واقعیت این است که بحران آب در تهران بسیار جدی است و البته این بحران محدود به تهران نمی‌شود و اغلب مناطق کشور را در برگرفته و بهره‌برداری بی‌رویه از منابع محدود آبی، این بحران را تشدید کرده است.
به اعتقاد محمد حقانی با ادامه روند موجود، بحرانی که این روزها مردم اهواز با آن دست و پنجه نرم می‌کنند، دیر یا زود گریبان مردم تهران را خواهد گرفت. به گفته او در صورت استمرار وضعیت موجود، در آینده‌یی نه چندان دور، ٩ میلیون تهرانی در این کلان‌شهر هم چاره‌یی جز مصرف آب گل‌آلود به جای آب زلال نخواهند داشت.
حالا معاون محیط زیست انسانی سازمان حفاظت محیط زیست هم می‌گوید بی‌شک «طرح گاپ»، کل منطقه را تحت تاثیر قرار خواهد داد، بنابراین ترکیه، عراق و اردن همه باید در راستای توافقات منطقه‌یی و مذاکرات بین‌المللی حرکت کنند.
اگر طرح گاپ به اتمام برسد با احداث 15 سد روی سرشاخه‌های دجله و فرات اراضی کشاورزی سوریه را نابود خواهد کرد و با خشک کردن تالاب هورالعظیم، پدیده ریزگردها را در جنوب ایران شدت خواهد بخشید. گفته می‌شود با پایان‌یافتن ساخت سدهای گاپ 30 میلیاردمترمکعب از آب رودخانه‌های دجله و فرات را با احداث ۲۲ سد در ترکیه ذخیره خواهد کرد و به محیط زیست ایران، عراق و سوریه آسیب جدی خواهد زد.
معاون محیط زیست انسانی سازمان حفاظت محیط زیست در پاسخ به این سوال که سفیر ترکیه چندی پیش در مصاحبه‌یی اعلام کرده بود که ترکیه از طرح گاپ و ساختن سد روی دجله و فرات کوتاه نخواهد آمد و در این شرایط چگونه می‌توان از وقوع یک فاجعه زیست محیطی جلوگیری کرد، گفت: شکی نیست که طرح گاپ، کل منطقه را تحت تاثیر قرار خواهد داد، لذا ترکیه، عراق و اردن همه باید در راستای توافقات منطقه‌یی و مذاکرات بین‌المللی حرکت کنند، در غیر اینصورت آسیب فراوانی به همه کشورها وارد خواهد شد.
با همه این اوصاف به نظر می‌رسد ایران در سال‌های آینده شرایط سخت‌تری را از نظر زیست محیطی تجربه خواهد کرد در حالی که همچنان بسیاری در داخل کشور و حتی بین مسوولان تصمیم‌گیر مشکلات محیط زیست را موضوعی متفرقه و بی‌اهمیت می‌دانند و باور ندارند محیط زیست زنجیره‌یی از عوامل و شرایط است که اگر گسسته شود همه‌مان را نابود خواهد کرد.
