لزوم تنش‌زدایی 3جانبه از خط لوله ایران-کرکوک
گروه انرژی|حمید مظفر|
سفر اخیر وزیر نفت عراق به تهران و مذاکره وی با همتای ایرانی خود یک محور مهم داشت و آن احداث خط لوله صادرات نفت منطقه کرکوک به ایران بود. تصمیمی که با اعلام نارضایتی برخی مقام‌های سیاسی اقلیم کردستان عراق همراه شده است. کرکوک شهری چند قومیتی در شمال عراق است که ساکنان آن را اعراب مسلمان، ترکمن‌ها، مسیحیان و کردها تشکیل می‌دهند. این شهر سال‌ها عرصه منازعه میان دولت مرکزی عراق با حکومت اقلیم کردستان بوده و در این منازعه تعداد زیادی جان خود را از دست داده‌اند. کردها شدیدا معتقدند که کرکوک باید جزو منضومات حکومت خودمختار کردستان باشد و در مقابل دولت مرکزی عراق با این مساله مخالفت می‌کند.
در سال 2014 و با پیشروی گروه تروریستی داعش به سمت موصل، نیروهای پیشمرگه کرد با هدف جلوگیری از تصرف این شهر به دست تروریست‌ها، شهر کرکوک را تصرف کردند. در آن زمان نوری‌المالکی نخست‌وزیر وقت عراق، تصرف کرکوک را یک توطئه کردگرایی عنوان کرد، اما در مقابل، طرف کرد این تصمیم خود را ناشی از عقب‌نشینی نیروهای ارتش عراق در این شهر و جلوگیری از سقوط آن دانست. در آن زمان یوسف محمد صادق رییس پارلمان اقلیم کردستان، در گفت‌وگو با روزنامه تلگراف اظهار کرد: «تصرف کرکوک قابل توجیه است و جای سوالی برای پس دادن آن از سوی نیروهای پیشمرگه وجود ندارد. ما معتقدیم این سرزمین، کردی است و نمی‌خواهیم آن را واگذار کنیم.» عده‌یی از کارشناسان کرد نیز این اقدام کردها را ابزار فشاری برای معامله با دولت عراق و گذار به سمت حکومت فدرالی می‌دانستند. در هر صورت هدف این گزارش، بررسی ریشه‌های منازعه بغداد و اربیل روی کرکوک نیست، بلکه هدف از مرور این اتفاقات، تاکید بر حساسیت منطقه کرکوک در کشور بحران‌زده عراق و تاکید بر این نکته است که هرگونه تصمیم و فعل و انفعالی در این زمینه بدون هماهنگی تهران-بغداد-اربیل می‌تواند منجر به تشدید منازعات در این منطقه شود. این تنازعات به‌ویژه در زمان حاضر که اقلیم کردستان در حال تلاش برای برگزاری رفراندومی برای استقلال از حکومت مرکزی عراق است معنای بیشتری می‌یابد. در این میان دستگاه دیپلماسی ایران مخالفت خود را با برگزاری این رفراندوم عنوان کرده و این مساله سبب شده برخی مقامات سیاسی کردستان، اعتقاد پیدا کنند که تهران برای فشار به اقلیم کردستان جهت لغو این رفراندوم، ممکن است دست به اقداماتی برای استفاده از اهرم انرژی بزند.
فضایی برای جوسازی بین‌المللی علیه ایران
بلافاصله پس از سفر جبار اللعیبی وزیر نفت عراق به تهران و مذاکره وی با بیژن زنگنه برای احداث خط لوله صادرات نفت کرکوک به ایران، صدای اعتراض ازسوی برخی مقامات کرد بلند شده است. به‌عنوان مثال دلشاد شعبان نایب‌رییس کمیته منابع طبیعی پارلمان کردستان، در همین زمینه با روزنامه الشرق‌الاوسط گفت‌وگو کرده است؛ روزنامه چاپ عربستان‌سعودی که عمدتا مواضع ضدایرانی را دنبال می‌کند. شعبان در واکنش به توافق اخیر ایران و عراق گفته است: «هدف تهران و بغداد افزایش مشکلات قانونی در منطقه کرکوک است و بدین منظور، برای مدت طولانی مشغول فعالیت برای احداث خط لوله انتقال نفت خام از این استان به محدوده ایرانند.» وی در این گفت‌وگو پرسشی را مطرح می‌کند که بیشتر شبیه یک تهدید است؛ «آیا کرکوک تا زمان بهره‌برداری از این پروژه، بخشی از حکومت عراق باقی خواهد ماند؟» عضو پارلمان کردستان عراق معتقد است که این توافق، تلاش تهران و بغداد برای مقابله با روند برگزاری رفراندوم استقلال کردستان عراق است. رفراندومی که در تاریخ 25سپتامبر سال جاری برگزار خواهد شد.
سهم بغداد و اربیل از نفت کرکوک
به گفته شعبان، میدان‌های نفتی کرکوک عراق شامل دو بلوک می‌شوند؛ بلوک اول شامل میدان‌های هاوانا و بای‌حسن است که تحت کنترل حکومت اقلیم کردستان قرار دارند. بلوک دوم که تحت مدیریت شرکت نفت شمال عراق و تحت کنترل بغداد است شامل سه میدان نفتی دیگر می‌شود. این نماینده تاکید کرد که اگر مقامات عراقی بتوانند این خط لوله را تکمیل کنند، نفت میدان‌های هاوانا و بای‌حسن مشمول صادرات به ایران نخواهند شد. این نماینده پارلمان عراق، حتی پای تحریم‌های ایالات‌متحده را نیز به میان کشید و بیان داشت: «احداث خط لوله انتقال نفت از عراق به ایران و عرضه نفت به تهران توسط بغداد، نقض تحریم‌های اعمال شده توسط واشنگتن و جامعه بین‌المللی علیه ایران و نیز نقض کنوانسیون‌های بین‌المللی است.»
سکوت حکومت اقلیم
هر چند مشخص نیست اشاره دلشاد شعبان، دقیقا به کدام تحریم‌های موجود علیه ایران است که مانع از روابط تجاری نفتی بین تهران و بغداد می‌شود، اما نکته مهم هجمه‌یی است که این نماینده پارلمان اقلیم کردستان عراق از طریق رسانه‌یی همچون الشرق‌الاوسط به ایران وارد می‌آورد. این اتفاق به‌طور قطع به نفع ایران نخواهد بود و نه کمکی به روند ایجاد ثبات در عراق می‌کند. در این رابطه «تعادل» سراغ ناظم دباغ نماینده اقلیم کردستان در ایران رفت تا موضع رسمی حکومت کردستان عراق در رابطه با توافق اخیر اللعیبی و زنگنه را جویا شود. دباغ ابتدا در رابطه با اظهارات دلشاد شعبان گفت: «اظهارات ایشان را نمی‌توان به‌عنوان موضع رسمی حکومت اقلیم کردستان درنظر گرفت. آقای شعبان عضو پارلمان کردستان عراق است. موضع‌گیری رسمی باید از سوی حکومت اقلیم کردستان و دستگاه روابط خارجی آن اعلام شود. تاکنون رسما موضع‌گیری چه منفی چه مثبت از طرف حکومت اعلام نشده است.»
به نظر می‌آید ناظم دباغ شخصا نظر مثبتی راجع به این پروژه دارد اما در عین حال اظهار کرد که مذاکره با حکومت اقلیم کردستان برای ساخت این خط لوله ضروری است. وی گفت: «در کل احداث این خط لوله را مثبت ارزیابی می‌کنم، اما من نمی‌توانم به جای حکومت اقلیم کردستان موضع‌گیری رسمی داشته باشم، بلکه باید نهادهایی همچون وزارت منابع طبیعی اظهارنظر کنند. اما برداشت من این است که باید برای انجام این پروژه، با حکومت اقلیم کردستان نیز مشورت می‌شد، چراکه اولا منطقه کرکوک محل منازعه است، ثانیا این خطوط لوله (در صورت احداث) حتما از طریق اقلیم کردستان عبور می‌کند.»
طبیعتا دولت عراق برای انتقال نفت از طریق این خط لوله، تنها روی بلوک‌های تحت کنترل خود از میدان‌های نفتی کرکوک حساب باز کرده است و اساسا اختیاری بر بلوک‌های نفتی تحت کنترل اقلیم کردستان ندارد. بنابراین به نظر می‌رسد می‌توان با مذاکره و در جریان گذاشتن حکومت اقلیم کردستان از جزییات لوله‌گذاری و پرداخت تعرفه‌هایی به جهت استفاده از اراضی این اقلیم در احداث خط لوله، این پروژه را با کمترین تنش احداث و به پایان برد و فرصتی برای جوسازی علیه ایران به وجود نیاورد، چراکه در هفته‌های اخیر و پس از اعلام نارضایتی تهران از برگزاری رفراندوم استقلال کردستان، این شائبه به وجود آمده است که ایران با استفاده از اهرم انرژی خود، قصد فشار به کردهای عراق را دارد. آخرین مورد از این اظهارنظرها را، در رابطه با قطع جریان آب رودخانه زاب کوچک در استان آذربایجان‌غربی به سلیمانیه عراق شاهد بودیم. جایی که وزیر کشاورزی و منابع آبی اقلیم کرد شمال عراق در گفت‌وگو با خبرگزاری آناتولی ترکیه گفته بود: «قطع جریان آب این رودخانه کاملا سیاسی و برای اعمال فشار بر اقلیم است و با اعلام برگزاری رفراندوم استقلال این اقلیم مرتبط است.»
گفته می‌شود پر کردن سد سردشت آذربایجان‌غربی که پس از 10 سال به بهره‌برداری رسیده است، سبب قطع جریان این رودخانه به کردستان عراق شده است. هر چند با وجود پیگیری‌های «تعادل»، پاسخ رسمی از سوی مقام‌های ایرانی در این زمینه داده نشد.
معطل ماندن خط لوله صادرات نفت کردستان
ایران و اقلیم کردستان عراق پیش از این مذاکراتی در رابطه با صادرات نفت این منطقه از طریق ایران داشتند. پیش‌تر کردهای عراق درنظر داشتند تا نفت خود را از مسیر ترکیه به بازارهای بین‌المللی صادر کنند. هرچند این تصمیم اقلیم کردستان ابتدا با نارضایتی بغداد مواجه شده بود، اما درنهایت مساله صادرات نفت کردستان به ترکیه حل و فصل شد. اما پس از توقف صادرات نفت به ترکیه در زمستان 94، اقلیم کردستان به فکر ایجاد مسیر جایگزینی برای صادرات نفت خود افتاد و از این رو مذاکراتی با ایران در این زمینه آغاز شد. اما دیروز ناظم دباغ به «تعادل» خبر داد که از آن زمان تاکنون پیشرفت خاصی در این زمینه صورت نگرفته است. به نظر می‌رسد باتوجه به تحولات سیاسی اخیر در کردستان عراق، تاخیر در اجرای این پروژه طولانی‌تر هم شود.
