وزارت امور خارجه 196 ساله شد

سابقه فعالیت وزارت امور خارجه ایران نزدیک به دو قرن می‌رسد. تا پایان قرن 18میلادی، امور مربوط به روابط خارجی ایران توسط رجالی اداره می‌شد که عمدتا در دربار مستقر بودند و کشور، چیزی به نام وزارت امور خارجه نداشت اما از ابتدای قرن نوزدهم که انتصاب سفرای ایران در کشورهای خارجی یا پذیرش سفیران خارجی در ایران آغاز شد، کثرت امور مربوط به سیاست خارجی و نمایندگان سیاسی متعددی که از سوی دولت‌های بیگانه وارد ایران می‌شدند، سبب شد که دولت ایران به فکر تاسیس وزارتخانه جدید «امور خارجه» بیفتد.

از این رو فتحعلی شاه قاجار در 1809میلادی 1224 ه‍. ق فرمان تاسیس دفتری را صادر کرد که با عنوان «امور خارجی» کار مراوده با نمایندگان دولت‌های خارجی در ایران، دریافت نامه‌ها، مرسولات سلاطین خارجی و قرائت آنها در حضور شاه و تهیه پاسخ آنها یا ترتیب اعزام نمایندگان ایرانی به کشورهای خارجی را بر عهده گرفت. متعاقب تشکیل این دفتر «میرزارضاقلی‌خان نوایی» موسوم به «منشی‌الممالک» به دستور فتحعلی شاه سرپرست این دفتر شد.

منشی‌الممالک که در آن زمان وزارت داخله را اداره می‌کرد با حفظ سمت، مدت 12سال در دربار ایران تصدی «دفتر امور خارجی» را نیز بر عهده داشت. اما روابط خارجی ایران تنها در اعزام نمایندگان ایرانی به خارج یا پذیرفتن نمایندگان خارجی در ایران خلاصه نمی‌شد و حضور ایران در صحنه روابط بین‌المللی و ضرورت مواجهه با تحولات جهان ایجاب می‌کرد، کانون تصمیم‌گیری‌های ایران در عرصه سیاست خارجی فراتر از یک دفتر تحت پوشش دربار باشد. از این رو در سال 1821میلادی فتحعلی‌شاه رسما دستور تاسیس وزارت امور خارجه ایران را صادر کرد. این وزارتخانه تاسیس شد و «میرزاعبدالوهاب‌خان نشاط‌اصفهانی» به عنوان نخستین وزیر خارجه ایران منصوب شد.

وزارت امور خارجه تا سال‌های متمادی فقط مرکب از وزیر و نایب او و چند نفر منشی بود و چون تا مدتی سفرای خارجی در تبریز مقیم بودند لذا اغلب اعضای این وزارت از اهالی آذربایجان انتخاب می‌شدند. در سال 1825(1241ه‍.‌ق) میرزا ابوالحسن‌خان شیرازی معروف به ایلچی‌کبیر که کرارا به سفارت و دربارهای خارجی رفته بود به سمت دومین وزیر امور خارجه منصوب شد و مدت 15سال به طور متناوب در مصدر این شغل مهم بود. سومین وزیر امور خارجه میرزامسعودخان انصاری‌گرمرودی مدت 11سال سپس میرزاسعیدخان موتمن‌الملک مدت 23سال این سمت را به عهده داشتند و تا برقراری مشروطیت در سال 1906 مجموعا 11نفر وزارت امورخارجه را تصدی می‌کردند.