ارزیابی‌های زیست‌محیطی در پروژه‌های شهری
امروزه افزایش سریع جمعیت و توسعه شهرها و محدودیت منابع طبیعی، چنان مشکلاتی را برای انسان به وجود آورده که امر برنامه‌ریزی به عنوان یک ضرورت برای همه کشورها تلقی می‌شود. تخلیه روستاها، گسترش شهرها و گرایش به زندگی شهرنشینی با توجه به مسائل خاص خود به ویژه در کشورهای جهان سوم از چنان پیچیدگی‌هایی برخوردار است که بی‌توجهی به آن بر مشکلات اقتصادی، اجتماعی آنان خواهد افزود. از این جهت برای دستیابی به یک روند توسعه متعادل، مطالعات و پژوهش‌های طرح‌های توسعه‌یی قبل از اجرا می‌تواند راهگشا باشد. شهر جایی است که مرکز کلیه فعالیت‌های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی تلقی شده و اغلب ساکنان آن از طریق اشتغال در فعالیت‌های صنعتی یا خدماتی امرار معاش می‌کنند.
به موازات ارتقای جایگاه طراحی شهری در نظام برنامه‌ریزی کشور، توجه به فرآیند تحقیق‌پذیری آن از اهمیت بسزایی برخوردار است. چه بسیار پروژه‌های طراحی شهری که با وجود نیاز مبرم به آنها جهت رفع کمبودها و نارسایی‌های محیط شهرهای معاصر کشورمان، به دلیل ضعف اساسی در تعریف، تهیه و تصویب به اجرا نرسیده‌اند. عدم اجرای پروژه‌های مذکور سبب کاهش کیفیت فضاهای عمومی شهرها و نارضایتی عموم شهروندان شده و مدیران شهری را بر آن داشته است که با تجدیدنظر در فرآیند اجرایی پروژه‌ها ابتدا با انجام بررسی دقیق طرح‌ها، نیاز سنجی کرده تا طرح با کمترین ضریب خطا اجرایی شود.
ﺗﺎﺧﻴﺮ، ﻛﻨﺪی و ﻋﺪم ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ در ﭘﺮوژهﻫﺎی ﻋﻤﺮاﻧﻲ ﺷﻬﺮی ﻛﻪ ﺳﺒﺐ ﻋﺪم اﻳﺠﺎد ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﺷﻬﺮی ﭘﺎﻳﺪار ﻣﻲﮔﺮدد، ﺣﺎﻛﻲ از وﺟﻮد ﻣﻮاﻧﻊ و ﻣﺸﻜﻼت رﻳﺸﻪیی در اﺟﺮای طرح‌های ارزﺷﻤﻨﺪ ﺷﻬﺮی است ﻛﻪ ﺑﺎزﺳﺎزی و ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻓﻀﺎی ﺷﻬﺮی را به‌طور ﺟﺪی در ﻣﻌﺮض ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ. ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻨﻈﺮ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺷﺒﻜﻪ راه‌ها در
ﭘﺮوژهﻫﺎی ﻋﻤﺮاﻧﻲ درونﺷﻬﺮی (ﻣﺎﻧﻨﺪ راه، ﭘﻞ وﺗﻮﻧﻞ) ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ وﻳﮋﮔﻲﻫﺎ و محدودیت‌های ﺧﺎص ﺧﻮد ﺑﺴﻴﺎر ﺣﺎﺋﺰ اﻫﻤﻴﺖ هستند. یکی از مواردی که در هنگام ارزیابی طرح‌ها باید موردتوجه قرار گیرد، ارزیابی‌های زیست محیطی است. ارزﻳﺎﺑﻲ اﺛﺮات ﻣﺤﻴﻂ زﻳﺴﺘﻲ، اﺑﺰاری اﺳﺖ در اﺧﺘﻴﺎر ﻣﺪﻳﺮان و ﺗﺼﻤﻴﻢﮔﻴﺮان ﺗﺎ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از آن، از ﭘﻴﺎﻣﺪﻫﺎی ﻧﺎﻣﻄﻠﻮب اﺟﺮای ﭘﺮوژهﻫﺎ ﺑﺮ ﻣﺤﻴﻂ زﻳﺴﺖ ﺟﻠﻮﮔﻴﺮی ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ. ارزﻳﺎﺑﻲ اﺛﺮات ﻣﺤﻴﻂ زﻳﺴﺘﻲدر ﻣﺮاﺣﻞ اوﻟﻴﻪ ﭘﺮوژه، ﭘﻴﺎﻣﺪﻫﺎی اﻗﺘﺼﺎدی، اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و زﻳﺴﺖﻣﺤﻴﻄﻲ ﭘﺮوژهﻫﺎ را ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲ و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭘﺬﻳﺮش، اﺻﻼح ﻳﺎ رد آن اﻗﺪام ﻣﻲ ﻛﻨﺪ.
ارزﻳﺎﺑﻲ اﺛﺮات زﻳﺴﺖﻣﺤﻴﻄﻲ (EIA) را ﻣﻲ ﺗﻮان روﺷﻲ ﻣﺤﺴﻮب کرد ﻛﻪ در آن اﻃﻼﻋﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﺛﺮات زﻳﺴﺖﻣﺤﻴﻄﻲ ﻳﻚ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﺧﺎص ﺑﺎ ﻫﺪف ﺣﻤﺎﻳﺖ از ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﻴﺮی ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲرود. اﻳﻦ روش دارای ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ اﻳﺠﺎد اﻃﻤﻴﻨﺎن از ﻳﻚ ﺗﺼﻤﻴﻢﮔﻴﺮی آﮔﺎﻫﺎنه است. همچنین ارزﻳﺎﺑﻲ اﺛﺮات زﻳﺴﺖﻣﺤﻴﻄﻲ را ﻣﻲﺗﻮان ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ، ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲ، ارزﺷﻴﺎﺑﻲ و اﻗﺪاﻣﺎت ﻛﺎﻫﺶ اﺛﺮات ﺑﻴﻮﻓﻴﺰﻳﻜﻲ، اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و دﻳﮕﺮ اﺛﺮات ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ ﻃﺮح ﭘﻴﺸﻨﻬﺎدی ﻗﺒﻞ از ﺗﺼﻤﻴﻢﮔﻴﺮی اﺻﻠﻲ و ﻋﻤﻠﻴﺎت اﺟﺮاﻳﻲ ﻧﺎﻣﻴﺪ.
ﻛﺸﻮرﻫﺎی ﻣﺘﻌﺪدی در ﺳﻄﺢ ﺟﻬﺎن از EIA ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﺑﺰاری ﺑﺮای دﺳﺘﻴﺎﺑﻲ ﺑﻪ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﭘﺎﻳﺪار در ﭘﺮوژهﻫﺎی ﺑﺰرگ ﺧﻮد اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ. در اﻳﺮان ﻧﻴﺰ ارزﻳﺎﺑﻲ اﺛﺮات ﻣﺤﻴﻂ زﻳﺴﺘﻲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻗﺎﻧﻮن در ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﻴﺮی ﺑﺮای اﺟﺮای ﻃﻴﻒ وﺳﻴﻌﻲ از ﭘﺮوژهﻫﺎ به‌کار ﻣﻲرود.
ﻫﺪف از ارزﻳﺎﺑﻲ اﺛﺮات زﻳﺴﺖﻣﺤﻴﻄﻲ ﻳﻚ ﭘﺮوژه ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪن ﻣﻴﺰان ﺧﻄﺮات ﻣﻮرد ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲ و اﻗﺪاﻣﺎﺗﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺟﻬﺖ ﻛﺎﺳﺘﻦ ﻳﺎ اﺟﺘﻨﺎب از ﺑﺮوز آﻧﻬﺎ ﺿﺮورت دارد و ﻧﻴﺰ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎرات زﻳﺴﺖﻣﺤﻴﻄﻲ ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ اﺟﺘﻨﺎب ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد. ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺧﻼﺻﻪ می‌توان اهمیت ارزیابی اثرات زیست محیطی را اینگونه برشمرد:
-ﺳﻨﺠﺶ و ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﮔﺰﻳﻨﻪ ﺑﺮای ﺗﺼﻤﻴﻢﮔﻴﺮی ﺑﺮاﺳﺎس ﻓﺎﻛﺘﻮرﻫﺎی ﺗﻜﻨﻮﻟﻮژﻳﻜﻲ و اﻗﺘﺼﺎدی ﻫﻤﮕﺎم ﺑﺎ ﻋﻮاﻣﻞ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﻣﺤﻴﻂ زﻳﺴﺖ؛
-ﺗﻌﻴﻴﻦ اﻗﺪاﻣﺎت ﻛﺎﻫﻨﺪه اﺛﺮات در ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﻳﺰی ﭘﺮوژه ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﺧﺴﺎرت ﻫﺎی اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ ﻛﻪ از اﺟﺮای ﭘﺮوژه ؛
-ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﭘﻴﺎﻣﺪ زﻳﺴﺖﻣﺤﻴﻄﻲ ﻣﻬﻢ ﻣﺎﻧﺪﮔﺎر ﻛﻪ ﺑﺮای آن اﻗﺪاﻣﺎت ﺑﻬﺒﻮد دﻫﻨﺪه اﻣﻜﺎنﭘﺬﻳﺮ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛
-ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ ﺳﻮد و ﻫﺰﻳﻨﻪ زﻳﺴﺖﻣﺤﻴﻄﻲ ﺑﺮای ﺟﺎﻣﻌﻪ؛
- اﺳﺘﻔﺎده از ﻧﻈﺮات ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺷﻬﺮوﻧﺪان در ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﺗﺼﻤﻴﻢﮔﻴﺮی و ﻛﺎﻫﺶ ﻧﺎرﺿﺎﻳﺘﻲﻫﺎ از اﺟﺮای ﻳﻚ ﭘﺮوژه؛
-اﻓﺰاﻳﺶ ﺳﻄﻮح ﻫﻤﻜﺎری و هماهنگیﻫﺎ ﺑﻴﻦ ﺳﺎزﻣﺎن‌های دوﻟﺘﻲ، ﻏﻴﺮدوﻟﺘﻲ، آﺣﺎد ﻣﺮدم و ﻣﺠﺮﻳﺎن ﭘﺮوژه؛
-اﻓﺰاﻳﺶ آﮔﺎﻫﻲ ﻣﺮدم، ﻣﺴووﻟﻴﻦ و ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﻴﺮان از اﺛﺮات زﻳﺴﺖﻣﺤﻴﻄﻲ ﻳﻚ ﭘﺮوژه؛
-اﻓﺰاﻳﺶ اﻋﺘﺒﺎر در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺟﻬﺎﻧﻲ.
ﺗﺤﻮﻻت اﻗﺘﺼﺎدی، اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﻣﺤﻴﻂ زﻳﺴﺘﻲ ﻧﺎﺷﻲ از اﺟﺮای ﭘﺮوژه ﻫﺎی ﺑﺰرگ از اﺟﺰای ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺑﺸﻤﺎر ﻣﻲروﻧﺪ.
ﭘﻴﺸﺒﺮد رﺷﺪ اﻗﺘﺼﺎدی به عنوان ﻧﻴﺮوی ﻣﺤﺮﻛﻪای در ﺟﻬﺖ اﻓﺰاﻳﺶ رﻓﺎه، ﻋﺎﻣﻞ ﻣﻄﻤﺌﻦ ﻧﻴﻞ ﺑﻪ ﺗﻮﺳﻌﻪ، ﺑﺪون در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ اﺛﺮات ﻣﻨﻔﻲ اﻳﻦ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎ ﺑﺮ محیط زیست و اﻃﻤﻴﻨﺎن از ﻣﻨﺎﻓﻊ دراز ﻣﺪت، ﻣﻮﺟﺐ ﻇﻬﻮر ﻣﻔﻬﻮم ﭘﺎﻳﺪاری شد. اﻳﻦ ﻣﻔﻬﻮم زﻣﺎﻧﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ به عنوان ﻋﻨﺼﺮ اﺳﺎﺳﻲ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد ﻛﻪ ﻫﺪف از ﺗﻮﺳﻌﻪ، اﻓﺰاﻳﺶ رﻓﺎه و ﮔﺴﺘﺮش ﻋﺪاﻟﺖ ﺑﺮای ﺗﺎﻣﻴﻦ ﻧﻴﺎز ﻫﺎی اﺳﺎﺳﻲ ﻧﺴﻞﻫﺎی اﻣﺮوز و آﻳﻨﺪه ﺑﺎﺷﺪ.
می‌توان ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌـﺎت زﻳﺴﺖﻣﺤﻴﻄﻲ و ﺑـﻪ ﻃـﻮر ﻣﺸﺨﺺ اﻧﺠﺎم ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ارزﻳﺎﺑﻲ اﺛﺮات زﻳﺴﺖﻣﺤﻴﻄﻲ در ﻣﺮﺣﻠﻪ اﻣﻜﺎنﺳﻨﺠﻲ، ﻣﻜﺎنﻳﺎﺑﻲ و ﻗﺒـﻞ از اﺟﺮای ﭘﺮوژهﻫﺎی ﻋﻤﺮاﻧﻲ در ﻛﻼن ﺷـﻬﺮﻫﺎﻳﻲ ﻣﺜـﻞ ﺗﻬـﺮان ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﻳﻜـﻲ از ﻣـﻮﺛﺮﺗﺮﻳﻦ روش‌های ﻣﺪﻳﺮﻳﺘﻲ و مکانیسمﻫﺎی اﺟﺮاﻳﻲ در ﻛﺎﻫﺶ اﺛﺮات زﻳﺴﺖﻣﺤﻴﻄﻲ و اﺑﺰاری در راه رﺳﻴﺪن ﺑـﻪ ﺗﻮﺳـﻌﻪ ﭘﺎﻳﺪار ﺷﻬﺮی ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲرود.
در مجموع ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺷﻬﺮی و اﻧﺠﺎم ﭘﺮوژهﻫﺎی ﻋﻤﺮاﻧﻲ ﺷﻬﺮی ﻣﻌﻤﻮﻻ اﺟﺘﻨﺎبﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﺑـﻮده و از ﻃﺮﻓـﻲ ﭘﻴﺎﻣـﺪﻫﺎی زﻳﺴﺖﻣﺤﻴﻄﻲ و اﻗﺘﺼﺎدی اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل دارد. ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣـﻲرﺳـﺪ ﺑـﺮای ﻛـﺎﻫﺶ اﺛـﺮات ﻣﻨﻔﻲ اﻳﻦ ﭘﺮوژه ﻫﺎ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ راهﺣﻞ، ارزﻳﺎﺑﻲ اﺛﺮات زﻳﺴﺖﻣﺤﻴﻄﻲ ﺑﺎﺷﺪ. زﻳﺮا ﻋـﻼوه ﺑـﺮ اﻧﺠـﺎم ﭘـﺮوژه ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﮔﺰﻳﻨﻪ اﻧﺠﺎم ﭘﺮوژه ﻧﻴﺰ اﻧﺘﺨﺎب می‌شود ﻛﻪ ﻛﻤﺘﺮﻳﻦ ﺗﺎﺛﻴﺮ ﻣﻨﻔﻲ را ﺑﺮ ﻣﺤﻴﻂ وارد ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد.
