درمان شهرنشینی و مشکلات شهری

آزیتا نوبخت‌نجات |دکترای شهرسازی|

برای حل ریشه‌یی مشکل فزاینده شهرنشینی در ایران، گام نخست ایجاد تعادل و تناسب میان نرخ رشد جمعیت شهری با توانایی تجهیز فضاهای شهری و گسترش زیرساخت‌ها و نیز ایجاد مشاغل مولد در سطح شهری است. از طرفی باید در نظر داشت که بدون حل مشکلات جامعه روستایی، معضلات جامعه شهری قابل حل نخواهد بود. اگر چه در دهه‌های اخیر، توجه به روستاها بیشتر شده و اندکی از دافعه روستاها کاسته شده است، با وجود این همچنان جاذبه شهرها با دافعه روستاها همراه است و مهاجرت‌های روستا- شهری میزان قابل توجهی از افزایش رشد جمعیت شهرهای بزرگ را به خود اختصاص داده است.

البته باید در نظر داشت که در شرایط فعلی کشور، ادامه روند کاهشی نرخ رشد جمعیت منطقی نخواهد بود و مسائل و مشکلاتی از جمله پیری جمعیت را طی سال‌های آینده در پی خواهد داشت. از این رو، آنچه باید در شرایط حاضر در اولویت قرار گیرد، تقلیل نرخ رشد شهرنشینی در کشور از طریق کاهش مهاجرت‌های روستا- شهری است.

برای کاهش مشکلات شهرهای بزرگ، پلکانی کردن مهاجرت‌ها از طریق تقویت روستا- شهرها، شهرهای کوچک و شهرهای متوسط الزامی است. پلکانی کردن مهاجرت‌ها، نرخ رشد جمعیت شهرهای بزرگ را کاهش داده و فرصت لازم برای بهبود شرایط سکونت در شهرهای بزرگ را فراهم می‌آورد. به عبارت دیگر، کاهش نرخ رشد جمعیت شهرهای بزرگ از افزایش مشکلات این شهرها جلوگیری می‌کند. البته باید توجه داشت که ضرورت چنین اقدامی در مادرشهرهای استان‌های مختلف کشور یکسان نیست و به ظرفیت کوتاه‌مدت و ظرفیت نهایی توسعه هر یک از آنها بستگی دارد. ظرفیت توسعه شهر با اندازه شهر، دو مقوله جدا از هم را تشکیل می‌دهند. به‌طور مثال ممکن است اندازه شهری با جمعیت 50هزار نفری بیش از ظرفیت نهایی توسعه آن باشد، در حالی که شهری میلیونی به ظرفیت نهایی توسعه خود نرسیده باشد. منظور از ظرفیت نهایی توسعه، آن حدی از توسعه شهر خواهد بود که افزایش از آن حد، غیرممکن و بالاتر از ظرفیت‌های بالقوه اقتصادی، اجتماعی و محیطی شهر است.

با توجه به مطالب مذکور، شناسایی ظرفیت‌های توسعه تمام شهرهای کشور به خصوص شهرهای بیشتر از 100هزار نفر جمعیت ضرورت دارد. با شناسایی ظرفیت‌های توسعه تمام شهرها، نقاط شهری مستعد توسعه برای کاهش حجم مشکلات شهرهای بزرگ در کوتاه‌مدت و بلندمدت مشخص خواهد شد.  با شناسایی ظرفیت توسعه مادرشهرهای کشور نیز درجه و شدت ضرورت به اعمال سیاست‌ها برای کاهش مشکلات آنها مشخص خواهد شد.  در تشخیص ظرفیت توسعه کوتاه‌مدت و بلندمدت مادرشهرها، توجه به ظرفیت‌های پنهان بافت‌های فرسوده شهری و اراضی بایر درون شهرها و نیز محدوده‌های با قابلیت‌های افزایش تراکم شناسایی می‌شوند. سپس با کاهش نرخ رشد سالانه جمعیت نقاط شهری از طریق کاهش مهاجرت‌های روستا- شهری، پلکانی کردن مهاجرت‌ها از طریق شناسایی نقاط مستعد توسعه و تقویت آنها، شناسایی ظرفیت‌های توسعه مادرشهرها در صورت ضرورت، باید به احداث شهرهای جدید اقدام کرد. به نظر می‌رسد در احداث شهرهای جدید کشور، توجه به مشکلات مادرشهرهاو مهاجرت‌های روستا- شهری و افزایش نرخ رشد سالانه جمعیت شهرها صورت گرفته است. اما در ایران احداث شهرهای جدید با عدم موفقیت همراه بود، چرا؟