اصلاحات اجتماعی در عربستان از حرف تا عمل
دیپلماسی ایرانی|
سرعت اصلاحات اجتماعی دولتی از بالا به پایین در عربستان به حدی زیاد شده که می‌توان برای آن اصطلاح شوک آور به کار برد. آزادی رانندگی زنان، تعیین سخنگوی زن برای سفارت عربستان در امریکا، برگزاری برنامه موسیقی در 17 جشن برگزار شده به صورت مختلط به مناسبت روز ملی عربستان، آزادی صدور فتوا توسط زنان، لزوم تصویب قانون جلوگیری از تعرض جنسی به زنان، پخش موسیق با صدای خوانندگان زن در شبکه دولتی عربستان و موارد زیاد دیگر از این دست هستند.
علل و عوامل
در شبکه‌های اجتماعی فیلمی منتشر شده که چند ماه پیش محمد بن سلمان انجام اصلاحات اجتماعی و دادن آزادی بیشتر به زنان را منوط به پذیرش جامعه کرده است. به بیان دیگر به صورت غیرمستقم وی به عدم پذیرش اصلاحات مزبور در عربستان اذعان کرده است. حال این سوال پیش می‌آید که به چه علت یک مرتبه و در عرض یک هفته و با دستور حاکمیت و نه
بر اساس یک روند طبیعی، زلزله اجتماعی در آن کشور پدید می‌آید. هنوز دلیل قطعی این مساله بیان نشده ولی دلائل زیر هر کدام می‌تواند در این زمینه نقش داشته باشد.
فشار خارجی
اخیرا چند پرونده مهم علیه عربستان در مجامع بین‌المللی در آستانه باز شدن بود. از جمله تشکیل گروه تحقیق بین‌المللی درباره جنایات در جنگ یمن، جنایت در حق کودکان یمن، قرار داده شدن عربستان و هم‌پیمانانش در جنگ یمن در لیست سیاه سازمان ملل، پیگیری‌های حقوقی قطر در پرونده تحریم آن کشور توسط عربستان و سه کشور دیگر و انتشار مطالب رسانه‌یی و گزارش‌های مراکز تحقیقاتی درباره نقش عربستان در حوادث تروریستی در سراسر جهان و... برخی معارضان عربستان مدعی هستند برای جلوگیری از این روند مقامات عربستان در واکنشی سراسیمه تلاش کرده‌اند با دادن امتیاز به غرب جلو مطرح شدن پرونده‌های مزبور را بگیرند.
زمینه‌سازی برای جانشینی محمد بن سلمان
روند قدرت‌گیری و انتخاب محمد بن سلمان به عنوان ولیعهد عربستان یک روند طبیعی نبوده و نیست و از آن به عنوان کودتایی علیه بزرگان خاندان حاکم در آن کشور یاد می‌شود. محمد بن سلمان تلاش کرده خود را به عنوان فردی عمل‌گرا، طرفدار جوانان و قهرمان توسعه و پیشرفت عربستان مطرح کند و با این کار حمایت جوانان و طبقه متوسط آن کشور را جلب کند. به عنوان مثال آخرین دستور ولیعهد عربستان مبنی بر مجانی شدن دیدن بازی‌های لیگ فوتبال عربستان سعودی در ورزشگاه‌ها را می‌توان در این راستا تعبیر کرد. از طرف دیگر طی هفته‌های گذشته به موازات انتشار شایعه کناره‌گیری پادشاه فرتوت عربستان به نفع پسرش از قدرت برخی فعالان سیاسی و فعالان اجتماعی آن کشور در سطح گسترده‌یی بازداشت شده‌اند. شاید بتوان گفت دادن آزادی به زنان تا اندازه‌یی با هدف دادن امتیاز به بخش‌هایی از جامعه برای کسب حمایت آنها در برابر رانده شدن برخی گروه‌های دیگر از حاکمیت عربستان است. به بیان دیگر در این راستا تلاش می‌شود آزادی‌های اجتماعی کنترل شده‌یی به جامعه داده شود ولی در مقابل کنترل سیاسی جامعه افزایش می‌یابد.
بحران اقتصادی
با وجود گزارش‌های گاه و بیگاه دولت عربستان مبنی بر پیشرفت اقتصادی آن کشور اخیرا دولت عربستان از کاهش 29درصدی معاملات مسکن در آن کشور خبر داد. با توجه به نقش معاملات مسکن در تحلیل رونق یا رکود اقتصادی هر کشور می‌توان گفت که عربستان در رکود شدیدی فرو رفته است. از طرف دیگر برنامه بلندپروازانه 2030 ولیعهد عربستان نه تنها موجب پیشرفت اقتصادی عربستان نشده بلکه فعلا عربستان را در رکود فرو برده است. برنامه اقتصادی 2030 که به گفته ولیعهد عربستان توسط گروه «مک کنزی» تهیه شده موجب شده فعالان اقتصادی عربستان وزارت توسعه اقتصادی آن کشور را به مزاح وزارت
مک کنزی معرفی کنند.
شکست در همه پرونده‌های منطقه‌ای
شاید عدم موفقیت در پرونده سوریه و حتی یمن تا اندازه‌یی برای عربستان قابل تحمل بود ولی آنچه کمر سیاست خارجی عربستان را شکست بحران قطر بود. شدت دشمنی عربستان و قطر به اندازه دشمنی امارات و قطر نبود و با توجه به نقش حیاتی امارات در به قدرت رسیدن محمد بن سلمان و تقویت وی با فراهم کردن مقدمات و انجام هماهنگی لازم برای سفر ترامپ به عربستان، ولیعهد عربستان نیز تلاش کرد به درخواست امارات برای بایکوت کردن قطر پاسخ مثبت دهد. شاید در ابتدا تصور می‌شد که به آسانی می‌توان بر قطر پیروز شد ولی در عمل همه این تصورات نه تنها نقش بر آب شد بلکه مایه آبروریزی دستگاه سیاست خارجی عربستان، امارات، مصر و بحرین شد. می‌توان گفت همه عوامل مزبور در اصلاحات اجتماعی سریع دولت عربستان نقش داشته‌اند اگرچه هنوز هم درباره سرعت و سراسیمه‌گی این اصلاحات ابهام وجود دارد.
موانع
-جامعه عربستان را می‌توان از حیث دینمداری به سه دسته دینمداران معتدل، گروه‌های تند مذهبی و جریان‌های لیبرال تقسیم کرد. افراد لیبرال در جامعه عربستان در اقلیت هستند. همچنین در سال‌های اخیر با گسترش شهرنشینی و افزایش نسبت طبقه متوسط شهرنشین شاهد بیشتر شدن دینمداران معتدل در آن کشور هستیم. ولی این دو گروه نباید ما را از قدرت گروه‌های مذهبی تندرو در جامعه آن کشور غافل کند. لذا باید منتظر واکنش جدی گروه‌های مذهبی تندرو بود.
-عربستان سعودی از زمان تشکیل بر پایه اتحاد آل‌سعود با علمای وهابی ایجاد و این اتحاد تاکنون به حیات خویش ادامه داده است. برای نخستین بار است که یک طرف این اتحاد نظرات طرف مقابل را در این حد نادیده می‌گیرد. اگرچه دستگاه مذهبی رسمی عربستان تا اندازه‌یی تحت تاثیر دستگاه سیاسی هستند و تا اندازه‌یی و نه بطور کامل با دیدگاه‌ها و سیاست‌های دولت هماهنگی می‌کنند ولی نباید این مساله را به معنای همراهی کل نهاد مذهب در عربستان با اصلاحات اخیر تعبیر کرد.
-می‌توان گفت در کنار سلاح نفت مهم‌ترین ابزار سیاست خارجی عربستان استفاده از قرار داشتن حرمین شریفین در آن کشور و صدور تعالیم وهابیت به سراسر جهان بوده است. انجام اصلاحات مزبور تاثیر منفی گسترده‌یی بر این ابزار عربستان خواهد داشت. به عنوان مثال پیروان طالبان، القاعده، داعش و دیگر گروه‌های سلفی تندرو با چنین اصلاحاتی همراه نخواهند بود.
-جدا از مباحث مذهبی نقش سنت و زندگی قبیله‌یی در عربستان را باید جدی گرفت و تاکید می‌شود که در جامعه عربستان روندهای زن ستیز ناشی از سنت‌های قبیله‌یی کمتر از تعالیم مذهبی آن کشور نیست. برای یک مرد عربستانی که به عرب بودن خود و تعلق خاطر به فلان قبیله افتخار می‌کند به هیچ عنوان قابل قبول نیست که ناموسش اجازه مسافرت، رانندگی، رفتن به رستوران، ثبت شکایت و... را به تنهایی داشته باشد. حتی در کشوری چون کویت که از نظر قانونی آزادی‌های کاملی به زنان داده شده باز هم سنت‌های قبیله‌یی در بخش‌های سنتی‌تر آن جامعه محدودیت‌های زیادی را برای زنان ایجاد کرده است. لذا می‌توان پیش‌بینی کرد که جامعه سنتی عربستان به‌شدت در برابر اصلاحات اجتماعی داده شده در آن کشور مقاومت کند.
-از سوی دیگر هیچ‌گاه و در هیچ جامعه‌یی اصلاحات اجتماعی سریع از بالا به پایین جواب نداده است. به عنوان نمونه پس از سرنگونی نظام حکومت فردی در آلمان در آغاز قرن پیش آزادی‌های سیاسی کاملی در آن کشور حکم فرما شد ولی به دلیل عدم هضم این حجم از آزادی‌ها در جامعه آن روز آلمان نتیجه آشفتگی جامعه و در نهایت ظهور دیکتاتوری هیتلر و حزب سوسیال دموکرات بود.
نتیجه‌گیری
با توجه به علل و عوامل ذکر شده در بالا و همچنین موانع پیش روی اصلاحات اجتماعی اخیر در عربستان به نظر می‌رسد با توجه به مقاومت نهادهای سنت و مذهب در جامعه عربستان اصلاحات مزبور به آسانی به سرانجام نرسد و خود مولد مشکلات دیگر شود. هدف اصلی را می‌توان افزایش قدرت محمد بن سلمان و زمینه‌سازی برای پادشاه شدن وی تحت هر شرایطی ارزیابی کرد.
