انتقال درآمد میان دهک‌ها
گروه اقتصاد کلان|
بررسی آمارهای مربوط به نحوه توزیع درآمدهای کشور در سال 95 نشان‌دهنده نوعی انتقال درآمدی در میان دهک‌ها است. سال 95 اقتصاد کشور رشد بالای 8.3 درصدی را تجربه کرد که نشان‌دهنده افزایش درآمد افراد جامعه نسبت به سال 94 است. این پرسش که نحوه سهم‌بری افراد مختلف جامعه از این میزان افزایش درآمد به چه صورت بوده است، هدف برخی تحلیل‌های کارشناسی بوده است. به همین منظور سپیده کاوه، دانشجوی دکترای اقتصاد دانشگاه تربیت مدرس نوشتاری را در اختیار «تعادل» قرار داده است که در آن بیان می‌کند:«با ثابت بودن ضریب جینی 95 نسبت به سال 94 با وجود اعلام رشد اقتصادی مثبت و افزایش درآمدها می‌توان نتیجه گرفت که انتقال درآمدی در دهک‌ها در نهایت سبب عدم کاهش ضریب جینی شده است.» البته لازم است بدانیم که منبع اطلاعاتی این تحلیل مرکز آمار ایران است که در آن ضریب جینی سال 95 را نسبت به سال 94 بدون تغییر و همان 39/0 اعلام کرده است. اما بانک مرکزی به عنوان یکی از نهادهای اصلی آماری کشور اخیرا ضریب جینی سال 95 را 0.40 اعلام کرد. در ادامه مشروح تحلیل سپیده کاوه را می‌خوانیم.
روند 10 ساله ضریب جینی
در این نوشتار تلاش بر توضیح وضعیت درآمدی و رفاه خانوار با توجه به عدم تغییر ضریب جینی در سال‌های اخیر شده است. برای داشتن تعریفی یکسان از مفاهیم در ابتدا به معرفی مفهوم ضریب جینی پرداخته شده است. ضریب جینی یک واحد اندازه‌گیری پراکندگی آماری است که معمولا برای سنجش نابرابری در توزیع درآمد یا ثروت در یک جامعه آماری استفاده می‌شود. این ضریب ارزشی بین صفر و یک دارد. ضریب جینی پایین‌تر برابری بیشتر در توزیع درآمد و ثروت را نشان می‌دهد بدین‌ترتیب کشوری با ضریب جینی صفر به معنای برابری کامل توزیع درآمد و ثروت در جامعه است. باید توجه داشت که ضریب جینی نابرابری‌های فرصت را نمی‌سنجد. بنابراین کشورها با درآمدهای سرانه مختلف می‌توانند ضریب جینی یکسانی داشته باشند.
لزوما ضریب جینی به تنهایی جهت قضاوت در مورد رفاه عمومی افراد کافی نیست. ایران با درآمد سرانه خود که در گروه بالاتر از متوسط جهانی قرار دارد طی سال‌ها دارای ضریب جینی 0.40-0.35 بوده درحالی که در کشورهای با درآمد بالاتر و پیشرفته که پایه و اساس حکومت‌داری براساس سیستم سرمایه‌داری است مانند فرانسه، آلمان، ایتالیا این ضریب طی سال‌ها از 0.35 هیچگاه فراتر نرفته است. در برخی کشورهای OECD که نظام دولتداری بر مبنای نظام‌های چپ برقرار است ازجمله کشورهای اسکاندیناوی این ضریب معمولا زیر 0.30 است. در این میان کشور امریکا به علت وجود ثروت‌های هنگفت در دهک‌های بالای درآمدی دارای ضریب جینی 0.40 و بالاتر است. حال با داشتن این اطلاعات باید روند زمانی درآمدها و سایر شاخص‌های اقتصادی را جهت بررسی ضریب جینی و در کنار آن جهت پیدا کردن یک نگرش کلی در مورد وضعیت خانوارهای ایرانی مورد بررسی قرار داد.
در نمودار یک ضریب جینی به تفکیک شهری- روستایی در کل کشور در 10سال اخیر طبق آمارهای مرکز آمار ایران نمایش داده شده است. همانطور که دیده می‌شود از سال 84 تا 92 تقریبا دارای روند نزولی و بعد از سال 92 دارای روند صعودی به معنای افزایش نابرابری‌های درآمدی و ثروتی است. حال باید با توجه به اطلاعات اقتصادی دیگر سعی در توضیح این روند داشت.
جهت تفسیر حرکت‌های نمودار می‌توان گفت که اجرای طرح هدفمندسازی یارانه‌ها در سال 89 سبب تند شدن شیب کاهش نمودار بوده ولی سال‌های قبل از آن هم روند ملایم کاهشی در ضریب جینی وجود داشته است. بنابراین نمی‌توان فقط به عامل طرح هدفمندسازی یارانه‌ها جهت توضیح روند کاهشی ضریب جینی تکیه کرد. البته لازم به ذکر است که بخش صعودی نمودار از سال 92 باید بیشتر مورد توجه قرار گیرد.
بررسی شاخص‌های کمکی
یکی از راه‌های انجام کشف و شهود در رابطه با مقدار ضریب جینی این است که باید دید آیا طی سال‌ها سهم دهک‌های بالای درآمدی اضافه شده و ثروتمندتر شده‌اند یا دهک‌های پایین‌تر فقیرتر شده‌اند. شاخص‌هایی که جهت بررسی این مساله مورد استفاده قرار می‌گیرد به شرح زیر هستند:
1- شاخص سهم 10درصد ثروتمندترین به 10درصد فقیرترین جمعیت (درآمد)
2- شاخص سهم 20درصد ثروتمندترین به 20درصد فقیرترین جمعیت (درآمد)
3- شاخص سهم 40درصد ثروتمندترین به 40درصد فقیرترین جمعیت (درآمد)
در نمودار 2 برای 10سال اخیر روند هر 3 شاخص طبق آمارهای مرکز آمار ایران نشان داده شده است.
همانطور که نمودار شماره 2 دیده می‌شود این شاخص برای قیاس دو دهک بالا و پایین درآمدی تقریبا در دوره 10ساله روند کاهشی داشته ولی مجدد در سال 92 با یک جهش مواجه بوده به طوری که به نسبت سهم 10درصد ثروتمندترین به 10درصد فقیرترین جامعه از 10.68 در سال 92 به 12.33 در سال 93 افزایش داشته و این به معنای افزایش نابرابری‌ها بین دو دهک مقایسه‌یی است از سال 93 تا 95 هم روند ملایم افزایشی این شاخص‌ها حفظ شده که هم می‌تواند به معنای سرعت بالاتر ثروتمندشدن برای دهک‌های بالا یا به معنای سرعت بالاتر فقیر شدن برای دهک‌های پایین درآمدی باشد و این نتیجه‌گیری در مورد مساله نیز مجدد نیازمند به بررسی سایر شاخص‌های آماری است.
شاخص سهم 20درصد ثروتمندترین به 20درصد فقیرترین و شاخص مشابه برای 40درصد جمعیت دارای روند زمانی مشابه شاخص مربوط به دو دهک است و استدلال مشابه صدق می‌کند. در ارتباط با شاخص مرتبط با مقایسه 4دهک بالا و 4دهک پایین با یکدیگر میزان تغییرات طی زمان بسیار کمتر بوده و تقریبا نسبت مجموع این دهک‌ها با هم تغییر محسوسی نداشته است. اگر بررسی‌های مشابه به تفکیک جمعیت شهری و روستایی صورت گیرد، نتایج اندکی متفاوت است. در جمعیت روستایی کاهش در کلیه شاخص‌های مشابه رخ داده که به معنای افزایش سهم دهک‌های کم درآمدتر به نسبت دهک‌های ثروتمند است و این مساله در کلیه دهک‌ها بالا و میانی یکسان است. در بررسی مشابه برای جمعیت شهری آمارها نشان می‌دهند که در تمامی دهک‌های درآمدی حدی و میانه، تغییرات مانند تغییرات توضیح داده شده برای کل جمعیت و با روند تندتری است. به عنوان نتیجه‌گیری از بررسی آمارهای فوق می‌توان گفت طی دهه اخیر عمدتا نابرابری‌ها در روستاها کاهش و در شهرها پس از کاهش تا سال 92 بعد از آن افزایش داشته است.
درآمدهای شخصی به تفکیک شهر و روستا
همانطور که در ابتدای مطلب بیان شد، کاهش ضریب جینی لزوما به معنای بهتر شدن وضع اقتصاد کشور نیست به عنوان نمونه کشور برزیل با درآمد سرانه حدود ۲برابر ایران دارای ضریب جینی 0.51 و اوکراین با درآمد سرانه حدود نصف ایران دارای ضریب جینی 0.25 است مشخصا واضح است که کم بودن ضریب جینی اوکراین از ایران به معنای بهتر بودن وضعیت درآمدی کشور و رفاه آنان به نسبت ایران نیست.
بنابراین یکی از شاخص‌هایی که می‌تواند در بررسی وضعیت خانوار ایرانی کمک کند، وضعیت درآمد افراد است. جهت انجام این کار با توجه به آمارهای موجود برای درآمد خانوار، بعد خانوار و شاخص قیمت مصرف‌کننده شاخص درآمد تعدیل شده فردی با سال پایه 90 در جدول یک طبق آمارهای مرکز آمار ایران محاسبه شده است. محاسبه به این صورت بوده که ابتدا درآمد متوسط خانوار بر بعد خانوار تقسیم شده تا درآمد در بعد فرد به دست آید سپس اعداد با توجه به شاخص قیمتی با سال پایه ۹۰ جهت ایجاد امکان مقایسه زمانی تعدیل شده است. این تعدیل به دلایل زیر صورت گرفته است:
1- به علت متغیر بودن سطح قیمت‌ها و بالطبع تفاوت شاخص قیمتی درآمدها با درآمد سال پایه 90 یکسان‌سازی شده‌اند.
2- در سایت سازمان آمار، درآمدها با تفکیک خانوار ذکر شده ولی به علت تغییر بعد خانوار درآمدها به صورت فردی محاسبه شده‌اند. همانطور که در جدول فوق دیده می‌شود، متوسط درآمد کل تعدیل شده با شاخص قیمتی به ازای هر نفر طی سال‌های اخیر روند صعودی خود را حفظ کرده است. در جدول و آمارهای ارائه شده مشاهده می‌شود، وضعیت درآمدی افراد در روستا و شهر بهبود داشته و اگر به طریق مشابه وضعیت هزینه‌های کل نیز محاسبه شود در سال 95 نیز مانند سال 94 درآمد متوسط از هزینه‌های متوسط بیشتر بوده که این به معنای بهبود وضعیت معاش خانوار ایرانی است. از طرفی دیگر با ثابت بودن ضریب جینی 95 نسبت به سال 94 با وجود اعلام رشد اقتصادی مثبت و افزایش درآمدها می‌توان نتیجه گرفت که انتقال درآمدی در دهک‌ها در نهایت سبب عدم کاهش ضریب جینی شده است.
