دلایل نفس‌تنگی در صنایع صادرات محور
تعادل
چالش‌های کلیدی تولید و صادرات صنعتی در ایران چیست؟ فعالان اقتصادی در جدیدترین نشست خود برای پاسخ به این پرسش مهم گردهم آمدند تا ضمن واکاوی این موضوع به بیان مهم‌ترین چالش‌های حوزه تولید و صادرات بپردازند. از نگاه آنها «کمبودهای مقداری شبکه تامین»، «کیفیت پایین برخی مواد واسطه‌یی تولید داخل و هزینه بالای تامین از بازار داخل»، «کاهش مزیت‌های حاصل از انرژی و منابع طبیعی در رقابت‌پذیری صادراتی»، «کاهش مزیت‌های نیروی انسانی در رقابت‌پذیری صادراتی»، «جایگاه ضعیف تحقیق و توسعه در ارزش افزوده صنعتی»، «جایگاه ضعیف رقابت در برنامه‌ریزی‌های تولید صنعتی»، «کاهش اندازه تقاضا برای تولیدات صنعتی» و «مشکلات سیاستی و محیطی» از جمله 7 چالش‌کلیدی تولید و صادرات صنعتی به شمار می‌رود.
اعضای کمیسیون صنعت و معدن اتاق تهران در ششمین نشست خود به بررسی نتایج مطالعات پشتیبان برنامه راهبردی توسعه صنایع صادراتی و رقابتی که توسط موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی صورت گرفته است، پرداختند. همانطور که عنوان شد چالش‌های کلیدی در صنعت کم نیست و از اینرو برای تولید صادرات محور نمی‌توان تنها دستگاه‌های دولتی را مقصر اصلی این نوع چالش‌ها برشمرد. برخی فعالان اقتصادی بر مطالعات عمیق در راستای موشکافی چالش‌های تولید و صادرات تاکید دارند و از سوی دیگر منصور معظمی، رییس ایدرو براین باور است که «دستگاه‌های دولتی به تنهایی نمی‌توانند در این زمینه اقدام موثری انجام دهند و لازم است در این زمینه تشکل‌ها نیز با این دستگاه‌ها همکاری لازم را داشته باشند. » باید گفت که سیر تکوینی تولید صنعتی در ایران از توسعه صنایع واسطه‌یی و صنایع مصرفی کم‌دوام آغاز شده و پس از عبور از مرحله ایجاد صنایع واسطه‌ای، مصرفی بادوام و سرمایه‌ای، اکنون به مرحله صنایع واسطه‌یی و با فناوری بالا رسیده است. در این نشست صرفا بخشی از این مطالعه که به «چالش‌های کلیدی صنعت » اختصاص داشت، تبیین و مقرر شد در نشست‌های آتی کمیسیون، راهکارهای توسعه صنایع صادراتی و رقابتی که حاصل این پژوهش خواهد بود، به بحث و بررسی گذاشته شود.
سیر تکوینی توسعه صنعتی در ایران
در ابتدای نشست، افسانه شفیعی، عضو هیات علمی موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی به تبیین چالش‌های توسعه صنایع صادراتی و رقابتی پرداخت. او در ابتدا با تشریح سیر تکوینی تولید صنعتی در ایران از سال 1289تا سال 1396 گفت: سیر تکوینی تولید صنعتی در ایران از توسعه صنایع واسطه‌یی و صنایع مصرفی کم‌دوام آغاز شده و پس از عبور از مرحله ایجاد صنایع واسطه‌ای، مصرفی بادوام و سرمایه‌ای، اکنون به مرحله صنایع واسطه‌یی و با فناوری بالا رسیده است. شفیعی در ادامه از عدم تناسب هزینه و منفعت ترکیب فعلی تولید صنعتی در ایران سخن گفت و ادامه داد: سهم صنعت از کل مصرف گاز و برق در اقتصاد به ترتیب 34.7 و 34.1 درصد در سال 1393 بوده است. در حالی که سهم بخش صنعت از درآمد صادراتی در همین سال، معادل 24 درصد بوده که این سهم در سال 1395 تا سطح 18.9 درصد نیز کاهش یافته است. او در ادامه به ویژگی‌های تولید صنعتی از چهار زاویه ارزش صادرات، ترکیب محصولات، تمرکز صادراتی و توان حفظ بازارهای موجود پرداخت. شفیعی درباره چهار زاویه مذکور گفت: سهم تولیدات صنعتی در صادرات غیرنفتی 56.3 درصد برآورده شده است که این محصولات صنعتی دچار تنوع پایین هستند. ضمن آنکه 55 درصد این محصولات به پنج مقصد عمده صادر می‌شود. ماندگاری پایین در بازار‌هایی که در آنها نفوذ صورت گرفته نیز از دیگر ویژگی‌های این تولیدات است.
او با بیان اینکه نقش صنعت به عنوان پیشران در اقتصاد و تامین اهداف توسعه اقتصادی طی 93-1383 تضعیف شده است، گفت: کاهش توان اشتغالزایی صنعتی، کاهش توان تحریک تقاضا برای بخش خدمات، نقش محدود صنعت در تحریک تقاضا برای مواد معدنی و افزایش اتکای تولیدات صنعتی به تحرکات بخش ساختمان از نشانه‌های این ضعف است.
حال باید این پرسش را مطرح کرد که اساسا «چالش‌های کلیدی تولید و صادرات صنعتی در ایران چیست؟» این پژوهشگر اقتصادی در پاسخ به این پرسش با بیان اینکه محیط سیاستی حاکم بر تولید و صادرات صنعتی را به سه دوره پیش از تولید، حین تولید و پس از تولید تفکیک کرد، گفت: افزایش وابستگی وارداتی تولیدات صنعتی به عنوان یکی از چالش‌های عمده در این بخش تقسیم می‌شود. در حالی که در صنایع مهم صادراتی (مسوول 80 درصد درآمد صادراتی) تنها 23 درصد مواد اولیه خارجی مصرف می‌شود. ضمن آنکه، حدود 65 درصد مواد اولیه خارجی توسط بنگاه‌هایی مصرف می‌شوند که در مجموع 9 درصد صادرات کشور را در اختیار دارند. او با بیان اینکه الگوی رشد تولید محصولات نهایی و وابستگی وارداتی، طی سال‌های 1383-1393 رشد بالای تولید در صنایع رادیو و تلویزیون و ماشین‌آلات اداری و حسابگر را نشان می‌دهد گفت که در عین حال افزایش شدید وابستگی وارداتی در صنایع مذکور قابل ملاحظه است.
شفیعی سپس به دلایل افزایش وابستگی صنایع به واردات اشاره کرد و کمبودهای مقداری شبکه تامین، کیفیت پایین برخی مواد واسطه‌یی تولید داخل و هزینه بالای تامین از بازار داخل را از جمله این دلایل دانست. او کاهش مزیت‌های حاصل از انرژی و منابع طبیعی در رقابت‌پذیری صادراتی، کاهش مزیت‌های نیروی انسانی در رقابت‌پذیری صادراتی، جایگاه ضعیف تحقیق و توسعه در ارزش افزوده صنعتی، جایگاه ضعیف رقابت در برنامه‌ریزی‌های تولید صنعتی، کاهش اندازه تقاضا برای تولیدات صنعتی و مشکلات سیاستی و محیطی مقابل تولید و صادرات صنعتی را از جمله چالش‌های کلیدی تولید و صادرات صنعتی برشمرد. او در ادامه ازنفس‌افتادگی راهبرد جایگزینی واردات غیرهدفمند، عدم یکپارچگی سیاستی، ضعف دیپلماسی تجاری و محیط سرمایه‌گذاری نامناسب و فشار تحریم‌های اقتصادی را به عنوان مشکلات سیاستی و محیطی صنعت مورد اشاره قرار داد و گفت: مجموعه مشکلات برشمرده در مواجهه با چالش‌های ساختاری قبل، حین و پس از تولید صنعتی، زمینه‌ساز افزایش هزینه‌های تولید و صادرات صنعتی و کاهش رقابت‌پذیری صنعتی است و برای تخفیف اثر عوامل برشمرده ضروری است ابتدا نسبت به رفع مشکلات ساختاری حاکم بر بدنه صنعت اقدام شود. در ادامه، محمدرضا رضوی، رییس موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی نیز با اشاره به اینکه اجرای پژوهش پشتیبان برنامه راهبردی توسعه صنایع صادراتی و رقابتی از اوایل تابستان آغاز شده است، گفت: قرار است پس از آسیب‌شناسی وضعیت تولید صادراتی در ایران و تعیین راهبردهای برون رفت از این وضعیت، بسته‌یی پیشنهادی تهیه شده و به دولت و بخش خصوصی ارائه شود.
نقطه نظرات درباره چالش‌های صنعت
همچنین پس از ارائه این گزارش، نوبت به اعضای کمیسیون رسید تا دیدگاه‌های خود را مطرح کنند. ابتدا منصور معظمی با اشاره به آنچه در این گزارش مورد اشاره قرار گرفته است، نسبت به تقویت تعاملات بین‌المللی به دلیل نقش آن در توسعه صادرات صنعتی تاکید کرد و گفت: وزارت امور خارجه به تنهایی نمی‌تواند در این زمینه اقدام موثری صورت دهد و لازم است در این زمینه تشکل‌ها نیز همکاری داشته باشند. مدیرعامل ایدرو همچنین خطاب به رییس موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی گفت که این موسسه به عنوان یک موسسه مطالعاتی، نظر خود را به‌صورت شفاف، بدون سانسور و قابل‌فهم به نهادهای سیاست‌گذار اعلام کند. در این میان تعدادی از اعضای کمیسیون پیشنهاد کردند که این گزارش به‌دلیل اهمیتی که دارد در جلسه هیات نمایندگان ارائه شود. از سوی دیگر رضوی در پاسخ به این پرسش گفت که وزیر پیشین صنعت، معدن و تجارت، توجه ویژه‌یی به خروجی‌های این موسسه داشتند و وزیر کنونی نیز تاکید دارد که نتایج مطالعات، در بخش‌های مختلف وزارتخانه جاری شود.
سیدحسین سلیمی، عضو کمیسیون صنعت و معدن اتاق تهران نیز که در غیاب مهدی پورقاضی ریاست این جلسه را برعهده داشت نیز به ضرورت ورود سرمایه‌گذاران خارجی به اقتصاد ایران برای دستیابی به رشد 7 الی 8 درصدی تاکید کرد. همچنین ابراهیم بهادرانی، مشاور عالی رییس اتاق تهران، نیز پیشنهاد کرد که این مطالعه به عنوان پایه‌یی برای تدوین استراتژی توسعه صنعتی قرار گیرد. او در عین حال گفت: نگاه محققان نباید مبتنی بر جلوگیری از واردات باشد تا مواد اولیه بدون اعمال محدودیت وارد کشور شده و به تولید ارزش افزوده بینجامد.
محمد اتابک دیگر عضو این کمیسیون با اشاره به کاهش درآمد خانوار شهری و روستایی گفت که کاهش تقاضا رونق صنایع را با چالش مواجه کرده است. همچنین رضا رحمانی معاون طرح و برنامه وزارت صنعت، معدن و تجارت این پیشنهاد را مطرح کرد که این مطالعه به یک طرح کاربردی تبدیل شود و در عین حال اعلام آمادگی کرد ادامه جلسات بررسی این پژوهش را در وزارت صنعت، معدن و تجارت برگزار کند. محسن اتابکی، مدیرکل دفتر سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی وزارت صنعت، معدن و تجارت، با اشاره به اینکه سیاست‌های پیش برنده صنایع با یکدیگر متفاوت است، گفت: با یک سیاست واحد نمی‌توان در صنایع پیشرفت حاصل کرد. ضمن آنکه باید توجه داشت با صدور پروانه بهره‌برداری برای ایجاد واحدهای صنعتی مشکلی حل نخواهد شد. ضمن اینکه جای خالی توجه به روند جهانی تولیدات صنعتی در زنجیره ارزش در این گزارش احساس می‌شود. بهادر احرامیان، دیگر عضو این کمیسیون با اشاره به اینکه ایران در شمار کشورهای معدنی و نفتی قرار دارد، تیپ صادراتی در اینگونه کشورها را متفاوت توصیف کرد و خواستار توجه به این تفاوت‌ها در تحقیقات شد. محمدرضا بهرامن نیز گفت: اکنون لایحه بودجه در مراحل نهایی بررسی قرار دارد و به نظر می‌رسد ضرورت دارد نتایج مطالعات صورت گرفته در سیاست‌گذاری‌ها لحاظ شود. در پایان این نشست بر همکاری کمیسیون صنعت و معدن اتاق تهران و موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی در مورد پژوهش‌های مرتبط تاکید شد.
