کامیون‌ها فرسوده؛ سفرها کم
مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی به بررسی آثار و تبعات حمل و نقل جاده‌یی کشور پرداخت. بر اساس این گزارش عمر مفید کامیون‌های ایران سه برابر عمر مفید کامیون‌ها و تریلی‌های اروپایی است و تعداد سفرهای آنها – 73 سفر در سال - تقریبا یک سوم سفرهای هدف است. از این رو بنا بر گزارش این مرکز متوسط 73 سفر در طول سال، از خواب بیش از حد انتظار کامیون در طول سال و پایین بودن کارآیی آن حکایت دارد.
این نهاد پژوهشی در گزارش خود با اشاره به موضوع مبادله می‌نویسد که مبادله، مراوده و جابه‌جایی ازجمله نیازهای ضروری و اولیه جوامع بشری است. امر مبادله و جابه‌جایی موکول به وجود بستر مناسب عبور و نیز تسهیلات لازم جهت جابه‌جایی‌ها است. در حمل‌ونقل جاده‌ای، امروزه وجود انواع راه‌ها و نیز وسایل نقلیه مناسب، تحقق این جابه‌جایی را آسان کرده است. در حمل‌ونقل، تامین ناوگان با حجم و میزان جابه‌جایی و بطور کلی با تقاضای موجود، رابطه مستقیم دارد بطوری که با افزایش میزان تقاضا، میزان و تعداد ناوگان و به‌عبارت دیگر ظرفیت لازم برای جابه‌جایی‌ها، افزایش می‌یابد. البته با تامین ناوگان، مدیریت بهره‌برداری و کارآیی ناوگان نیز مطرح می‌گردد که این امر در سرمایه‌گذاری و جذب سرمایه به‌منظور افزایش ظرفیت ناوگان و همخوانی آن با میزان تقاضا تاثیر زیادی دارد. اگرچه حمل‌ونقل در شیوه‌های سه‌گانه حمل‌ونقل زمینی، دریایی و هوایی عینیت پیدا می‌کند، اما در این گزارش تنها به حمل‌ونقل کالا در جاده‌های کشور و به‌عبارت دیگر به حمل‌ونقل عمومی جاده‌یی کالا پرداخته شده است. در این رابطه ابتدا جابه‌جایی در جاده‌ها و سپس ناوگان حمل‌ونقل عمومی جاده‌یی کالا از نظر می‌گذرد.
جابه‌جایی کالا در جاده‌های کشور
مرکز پژوهش‌های مجلس با اشاره به این نکته که در جابه‌جایی کالا در جاده‌های کشور اطلاعات موجود نشان می‌دهدکه کل کالاهای قابل جابه‌جایی در کشور در نبود حمل‌ونقل رودخانه‌یی و نیز میزان ناچیز حمل‌ونقل هوایی بار (که به چند ده هزار تن می‌رسد) عموما از طریق حمل‌ونقل زمینی یعنی جاده و راه‌آهن جابه‌جا می‌شوند می‌افزاید: در این رابطه کل کالاهای جابه‌جا شده در حمل‌ونقل زمینی (جاده و راه‌آهن) که درواقع کل بار قابل جابه‌جایی در کشور محسوب می‌گردد در سال 1394 معادل 6/543 میلیون تن بوده که معادل 5/93 درصد آن از طریق جاده‌ها و تنها 5/6درصد آن از طریق راه‌آهن حمل و نقل شدهاند، در سال 1393 نیز کل کالای جابه‌جا شده در حمل‌ونقل زمینی (بدون احتساب بار جابه‌جا شده در حمل‌ونقل هوایی) معادل 9/577 میلیون تن بوده که معادل 94 درصد آن از طریق جاده‌ها و بقیه توسط راه‌آهن جابه‌جا شدهاند. جابه‌جایی 5/93 درصدی یا جابه‌جایی 94 درصدی بار قابل جابه‌جایی کشور در سال‌های 1394 و 1393 از نقش غالب حمل‌ونقل جاده‌یی در جابه‌جایی کل کالاهای قابل جابه‌جایی کشور حکایت دارد ضمن اینکه میزان کل کالاهای قابل جابه‌جایی در سال 1394 نسبت به سال 1393 کاهش یافته که این امر مشخصا به وضعیت اقتصادی کشور و میزان کالاهای تولیدی در داخل و نیز حجم واردات کالا مربوط می‌شود که در سال 1394 در هر دو زمینه نسبت به سال 1393 کاهش وجود داشته است.
حمل‌ونقل عمومی جاده‌ای کشور
این نهاد پژوهشی در ادامه می‌افزاید: در ارتباط با جابه‌جایی کالا از طریق جاده‌های کشور دو آمار توسط سازمان راهداری و حمل‌ونقل جاده‌یی که متولی حمل‌ونقل عمومی جاده‌یی کشور است در سالنامه آماری این سازمان ارائه می‌شود. عنوان دو آمار عبارتند از:
- میزان کل کالای جابه‌جا شده در سطح کشور،
- میزان کالای جابه‌جا شده در سطح کشور با بارنامه.
نگاهی به دو عنوان مذکور نشان می‌دهد که همه کالاهای قابل جابه‌جایی در جاده‌های کشور با بارنامه جابه‌جا نمی‌شوند. در این رابطه شایان ذکر است که جابه‌جایی‌های بدون استفاده از بارنامه عموما در بنگاه‌های باربری (گاراژهای سابق) که کماکان فعال هستند انجام می‌گیرد. باربری‌هایی که در پایانه‌های کالای سازمان راهداری و حمل‌ونقل جاده‌یی مستقر نیستند و خود رأسا به جابه‌جایی کالا، اقدام می‌کنند.
اطلاعات موجود نشان می‌دهد که میزان کل کالاهای جابه‌جا شده در حمل‌ونقل عمومی جاده‌یی کشور در سال 1394 معادل 508 میلیون تن بوده که 360 میلیون تن یا 9/70درصد آن حمل با بارنامه بوده است. در سال 1393 نیز میزان کل کالای جابه‌جا شده در حمل و نقل عمومی جاده‌یی معادل 570 میلیون تن بوده که 385میلیون تن یا 5/67درصد آن حمل با بارنامه بوده است. حمل‌ونقل کالا بدون بارنامه در حمل‌ونقل عمومی جاده‌یی اگرچه خطراتی برای صاحب کالا دارد، ولی بطوری که ملاحظه می‌شود هنوز نزدیک به 30 درصد از کالاهای قابل حمل در حمل‌ونقل عمومی جاده‌ای، خارج از پایانه‌های کالای سازمان راهداری و حمل‌ونقل جاده‌یی کشور و توسط بنگاه‌های باربری، در سطح کشور جابه‌جا می‌شوند. پوشش بارنامه بر کل کالاهای قابل حمل و برخورداری از مزایای آن ایجاب می‌کند تا نسبت به تعیین وضعیت بنگاه‌های باربری موجود اقدام لازم صورت گیرد و چنانچه کماکان این بنگاه‌ها به فعالیت خود ادامه می‌دهند در جابه‌جایی کالا ملزم به استفاده از بارنامه باشند تا هرچه بیشتر خطرات ناشی از جابه‌جایی کاهش یافته و کالا تا حد امکان ایمن به مقصد رسانده شود.
سهم بخش‌های فعال در حمل‌ونقل کالا در جاده‌ها
این مرکز در ادامه تحلیل خود می‌نویسد: با حاکمیت سه‌گانه بخش‌های دولتی، تعاونی و خصوصی در اقتصاد کشور، در حمل‌ونقل عمومی جاده‌یی کالا در کشور نیز سه بخش دولتی، تعاونی و خصوصی در جابه‌جایی کالا مشارکت دارند. اطلاعات موجود نشان می‌دهد که سهم بخش دولتی در حمل‌ونقل کالا در جاده‌های کشور در سال 1394 ناچیز بوده در صورتیکه سهم بخش تعاونی در این جابه‌جایی‌ها معادل 8 درصد و سهم بخش خصوصی معادل 92 درصد بوده است. در سال 1393 نیز در این جابه‌جایی‌ها سهم بخش دولتی حدود 4 درصد و سهم بخش تعاونی معادل 8 درصد و سهم بخش خصوصی نیز 88 درصد بوده است. وجود سهم 92 درصدی بخش خصوصی در جابه‌جایی کالا در جاده‌های کشور در سال 1394 و سهم 88 درصدی آن در سال 1393 از نقش غالب بخش خصوصی در این رشته از فعالیت حکایت دارد. ضمن اینکه سهم بخش دولتی در سال 1394 نسبت به سال 1393 کاهش یافته و سهم بخش خصوصی از 88 درصد در سال 1393 به 92 درصد در سال 1394 افزایش یافته که این امر می‌تواند ناشی از اجرای سیاست واگذاری فعالیت‌های تصدی‌گرایانه دولت به بخش خصوصی باشد.
ترکیب کالاهای جابه‌جا شده
مرکز پژوهش‌ها سپس تحلیل می‌کند که کالاهای حمل شده در حمل‌ونقل عمومی جاده‌یی کشور در سالنامه آماری سازمان راهداری و حمل‌ونقل جاده‌یی بطور کلی به 9 دسته تقسیم شده است. اطلاعات موجود نشان می‌دهد که در سال 1394 از مجموع 360 میلیون تن کالای حمل شده با بارنامه در سطح کشور سهم هریک از این 9 دسته کالاها به شرح زیر بوده است.
کالاهای معدنی و ساختمانی 122886 تن
و معادل 1/34 درصد از کل
کالاهای کشاورزی و دامی 87803 تن و معادل 4/24 درصد از کل
کالاهای شیمیایی 56428 تن و معادل 7/15 درصد از کل
کالاهای فلزی 40047 تن و معادل 1/11 درصد از کل
کالاهای صنایع سبک 18040 تن و معادل 5 درصد از کل
کالاهای ماشین‌آلات 14751 تن و معادل 1/4 درصد از کل
کالاهای کاغذ و چوب 9830 تن و معادل 7/2 درصد از کل
کالاهای چرم و پوشاک 2977 تن و معادل 8/0 درصد از کل
کالاهای متفرقه و خرده‌بار 7193 تن و معادل 2 درصد از کل
آنچه از دسته‌بندی مذکور به دست می‌آید این است که کالاهای مذکور چه از محل واردات و از مبادی ورودی کشور و چه از محل تولید داخلی جهت تامین نیازهای بازار مصرف داخلی، از مراکز تولید یا دروازه‌های ورودی به مراکز مصرف داخلی از طریق حمل‌ونقل جاده‌یی جابه‌جا شدهاند. این بازارهای مصرف می‌توانند فاصله‌های گوناگون (کوتاه، متوسط و بلند) با مراکز عرضه (تولید داخلی و واردات) داشته باشند. مدیریت مطلوب در جابه‌جایی کالاها در حمل‌ونقل زمینی ایجاب می‌کند تا حمل‌ونقل کالا در مسافت‌های کوتاه و متوسط از طریق حمل‌ونقل جاده‌یی و جابه‌جایی‌ها در مسافت‌های بلند با حمل‌ونقل ریلی صورت گیرد.
اما عدم رعایت این اصل یا ضعف مدیریت در حمل‌ونقل زمینی (جاده‌یی و ریلی) موجب شده عملا در مسافت‌های بلند نیز از ناوگان جاده‌یی در حمل‌ونقل کالا استفاده شود. روشی که با منطق مدیریت حمل‌ونقل با شیوه‌ها و در شاخه‌های حمل‌ونقل چندان سازگاری ندارد.
متوسط مسافت طی شده کالا
مرکز پژوهش‌ها با اشاره به این نکته که در حمل کالا، شیوه یا شاخه حمل‌ونقل توسط صاحب کالا تعیین و انتخاب می‌گردد ادامه می‌دهد: از آنجا که کالاهای قابل جابه‌جایی در کشور عموما از طریق جاده یا راه‌آهن حمل‌ونقل می‌شوند، بنابراین صاحب کالا در حمل کالای خود ناگزیر از انتخاب جاده یا ریل در حمل خواهد بود. نگاهی به سهم هریک از شاخه‌های حمل‌ونقل جاده‌یی و ریلی در جابه‌جایی کالا در کشور نشان می‌دهد که در سال 1394 بیش از 93 درصد کالا از طریق جاده‌ها جابه‌جا شدهاند که این سهم در سال 1393 هم معادل 94 درصد بوده است. بطوری که ملاحظه می‌شود در حمل‌ونقل کالا در کشور، حمل‌ونقل جاده‌یی نقش غالب را دارد. در این رابطه گفته می‌شود که از منظر صاحب کالا، حمل‌ونقل کالا از طریق جاده با مزیتی همراه است و در حمل‌ونقل کالا از طریق ناوگان جاده‌ای، صاحب کالا آرامش بیشتری احساس می‌کند. از نظر صاحب کالا، حمل‌ونقل بار با کامیون اولا حمل‌ونقلی یکسره است. به این معنا که کالا از مبدأ تا مقصد بدون تخلیه و بارگیری مجدد، حمل می‌گردد. تخلیه و بارگیری که هزینه و خسارت ناشی از تخلیه و بارگیری را به صاحب کالا تحمیل می‌کند.
ثانیا موقعیت، زمان حرکت و زمان رسیدن به مقصد، آسان‌تر توسط صاحب کالا قابل پیگیری است. ثالثا حمل یکسره و نبود تخلیه و بارگیری، طول مدت رسیدن کالا به مقصد را کوتاه‌تر می‌کند. رابعا در صورت بروز خسارت، صاحب کالا گرفتار روال پردردسر اداری نخواهد شد. اما با وجود مزایای فوق، همواره انتظار این بوده که در حمل‌ونقل کالا تقسیم کاری بین حمل‌ونقل جاده‌یی و حمل‌ونقل ریلی وجود داشته باشد و مدیریت حمل‌ونقل کشور، به‌خصوص مدیریت حمل‌ونقل زمینی بر آن نظارت داشته باشد. بطوری که حمل کالا در مسافت‌های کوتاه و نیز درصدی از مسافت‌های متوسط به ناوگان حمل‌ونقل جاده‌یی و حمل کالا در مسافت‌های بلند و طولانی به حمل‌ونقل ریلی سپرده شود، انتظاری که با منطق حمل‌ونقل و رسالت هریک از شاخه‌های حمل‌ونقل، منطبق باشد.
در ارتباط با متوسط مسافت طی شده کالا در حمل‌ونقل جاده‌یی اطلاعات موجود نشان می‌دهد که متوسط مسافت طی شده در هر سفر در انواع کامیون در سال 1394 در سطح کشور معادل 499 کیلومتر بوده است. در سال 1393 نیز این متوسط مسافت طی شده معادل 503 کیلومتر بوده است. اگرچه در جنوب و نیز شرق کشور، استان‌ها در فاصله زیاد از هم قرار دارند که تامین تقاضای حمل‌ونقل و نیز نیازهای بازار این استان‌ها، حمل‌ونقل کالا در فواصل زیاد را به همراه خواهد داشت، ولی معمولا تامین نیازهای بازار در داخل استان، منطقه‌یی (استان‌های همجوار) و در سطح کشوری می‌تواند برنامه‌ریزی شود. در همین رابطه هم سازمان راهداری و حمل‌ونقل جاده‌ای، جابه‌جایی کالا از طریق جاده‌ها را در قالب جابه‌جایی‌های درون‌استانی و برون‌استانی دسته‌بندی کرده است. در این رابطه اطلاعات موجود نشان می‌دهد که در سال 1394 متوسط مسافت طی شده کالا در هر سفر درون‌استانی معادل 141 کیلومتر و در هر سفر برون‌استانی معادل 643 کیلومتر بوده است. اگرچه متوسط مسافت طی شده کالا در هر سفر داخل استانی با توجه به شرایط و مقصد حمل، می‌تواند مطلوب و سازگار ارزیابی گردد (با توجه به ظرفیت کامیون و طول مدت رانندگی) ولی ورود ناوگان حمل‌ونقل جاده‌یی به جابه‌جایی کالا در برون‌استانی و آن هم با متوسط مسافت طی شده 643 کیلومتر، نشان از آن دارد که عملا حمل‌ونقل جاده‌یی در جذب کالاهای قابل جابه‌جایی که بیشتر بار ریلی گفته می‌شود نیز قدم برداشته است، در صورتیکه حمل‌ونقل ریلی مشخصا برای جابه‌جایی‌هایی با حجم و مسافت بالا طراحی و احداث شدهاند.
ورود حمل‌ونقل جاده‌یی به بازار حمل با متوسط مسافت بیش از 600 کیلومتر که بازار حمل‌ونقل ریلی محسوب می‌گردد وقتی معنادار است که به متوسط حمل کالا در حمل‌ونقل ریلی نیز نگاهی داشته باشیم. اطلاعات موجود نشان می‌دهد که متوسط مسافت طی شده کالا در حمل‌ونقل ریلی در سال 1394 حدود 600 کیلومتر یعنی کمتر از متوسط مسافت طی شده در حمل‌ونقل جاده‌یی برون‌استانی در این سال بوده است.
این گزارش ادامه می‌دهد که بطوری که ملاحظه می‌شود بخشی از بازار حمل‌ونقل برون‌استانی با متوسط مسافت حمل کالا تا 643 کیلومتر، به‌خاطر عدم حضور حمل‌ونقل ریلی در این بازار، توسط حمل‌ونقل جاده‌یی انجام می‌شود. در اهمیت این بازار همین بس که گفته شود از کل 360 میلیون تن کالای حمل شده با بارنامه از طریق جاده‌ها در سال 1394 معادل 28 درصد آن در حمل‌ونقل جاده‌یی درون استانی و 72 درصد آن یعنی معادل 259 میلیون تن در حمل‌ونقل جاده‌یی برون‌استانی در این سال جابه‌جا شده است.
جمع‌بندی
مرکز پژوهش، گزارش خود را چنین جمع‌بندی می‌کند:
- در سال 1394 معادل 5/93درصد از کالاهای قابل جابه‌جایی در کشور از طریق جاده‌ها جابه‌جا شدهاند.
- از مجموع کالاهای جابه‌جا شده در جاده‌های کشور در سال 1394 معادل 9/70 درصد آن با بارنامه و 1/29درصد آن بدون بارنامه حمل شده است که این امر از حمل‌ونقل نزدیک به 30 درصد از کالاها، خارج از پایانه‌های کالای سازمان راهداری و حمل‌ونقل جاده‌یی در این سال حکایت دارد.
- از مجموع کالاهای جابه‌جا شده در حمل‌ونقل جاده‌یی در سال 1394، سهم بخش خصوصی در این جابه‌جایی معادل 92 درصد و سهم بخش تعاونی معادل 8 درصد بوده است. سهم بخش دولتی در این سال در جابه‌جایی کالا ناچیز گزارش شده است.
- از کل کالاهای حمل شده از طریق جاده در سال 1394 معادل 28 درصد آن جابه‌جایی درون‌استانی و 72 درصد آن جابه‌جایی برون‌استانی بوده است. در همین رابطه متوسط مسافت طی شده کالا در هر سفر استانی معادل 141 کیلومتر و در سفر برون‌استانی معادل 643 کیلومتر بوده است. طول سفر 643 کیلومتری کالا در سفر برون‌استانی وقتی معنادار است که بدانیم متوسط مسافت طی شده کالا در حمل‌ونقل ریلی در این سال معادل 600 کیلومتر بوده است.
- از مجموع کامیون‌های دردست بهره‌برداری در سال 1394 معادل 9/60درصد آنها، بارگیر ثابت و 1/39درصد آن بارگیر غیرثابت بوده که این امر حکایت از آن دارد که ناوگان عمومی حمل‌ونقل جاده‌یی بیشتر برای طی مسافت‌های کوتاه و متوسط تدارک گردیده در صورتیکه از این ناوگان در مسافت‌های بلند تا 643 کیلومتر هم استفاده شده است.
- متوسط طول عمر ناوگان عمومی حمل‌ونقل جاده‌یی بار در سال 1394 معادل 11/16درصد گزارش شده در صورتیکه این متوسط طول عمر در کشورهای اروپایی تا 5 سال و در جهان تا 10 سال برآورد شده است. بطوری که ملاحظه می‌شود طول عمر بالای ناوگان باری جاده‌یی در کشور از فرسوده بودن این ناوگان حکایت دارد که می‌بایست بازسازی و نوسازی این ناوگان تسریع گردد.
- بررسی وضعیت ناوگان در دست بهره‌برداری از نظر مالکیت، نشان می‌دهد که در سال 1394 معادل 2/82 درصد این ناوگان، ملکی راننده، 2/4 درصد آن ملکی شرکت یاموسسه باری و بقیه ملکی شراکتی یا ملکی شخص دیگر بوده که این امر از ناچیز بودن سهم شرکت‌ها یا موسسات حمل‌ونقلی و نقش غالب خودمالکی در تدارک ناوگان، حکایت دارد. ناچیز بودن سهم شرکت‌ها و موسسات حمل‌ونقل در مالکیت ناوگان به‌معنای نبود زمینه فعالیت شرکت‌ها و موسسات شناسنامه‌دار در حمل‌ونقل جاده‌یی کالا و تن دادن به نارسایی‌ها، مشکلات و بی‌نظمی در این عرصه است.
- از مجموع سفر انواع کامیون‌ها در حمل کالا در جاده‌های کشور در سال 1394 معادل 28 درصد آن مربوط به سفرهای استانی و 72 درصد آن مربوط به سفرهای برون‌استانی بوده است.
- با توجه به کل سفرهای انجام شده توسط انواع کامیون‌ها در سال 1394، متوسط تعداد سفر هریک از انواع کامیون‌ها در این سال معادل 73 سفر بوده که این امر از کارآیی پایین ناوگان حمل‌ونقل جاده‌یی کالا در این سال حکایت دارد.
