مشکلات ایران در تجارت با اعراب

تعادل| فرشته فریادرس|

آیا جاده تجارت با اعراب یکطرفه و به سود آنها است و اینکه سهم ایران از معاملات تجاری با شرکای عربی‌اش چقدر است؟ با نگاهی به روند تجارت با سه کشور «عربستان، قطر و عراق» مشاهده می‌کنیم که صادرات ایران به این کشورها به مرز نگرانی رسیده است. چراکه از یکسو، تجارتی که ایران با «عربستان» در پیش گرفته، نوعی تجارت پنهان و یکطرفه است. از سوی دیگر، از دست دادن مهم‌ترین بازار صادراتی ایران یعنی «عراق» در آینده‌یی نه چندان دور، بسیار نگران‌کننده خواهد بود. اما سومین بازاری که تجار و صادرکنندگان ایرانی می‌توانستند در ماه‌های اخیر به نفع خود از آن بهره‌برداری اقتصادی کنند، بازار «قطر» بود که عملا ایران نتوانست از این بازار نسبت به دیگر رقبای خود از جمله ترکیه عملکرد موفقی از خود نشان دهد. بر همین اساس، می‌توان ایران و تجار ایرانی را بازندگان اصلی در جاده تجارت با این کشورها عنوان کرد. حال اینکه چه عاملی باعث می‌شود که ایرانی‌ها نتوانند از فرصت‌های تجاری با دیگر کشورها به ویژه شرکای عربی خود بهره بگیرند، موارد مختلفی مطرح می‌شود. به گفته برخی فعالان اقتصادی، تمایل بخش خصوصی به انحصارگری، یک مانع مهم بر سر راه حضور سایر تجار در بازارهای منطقه‌یی است؛ چراکه برخی تجار با رقابت مخرب تلاش می‌کنند، صادرکنندگان جدید را بازی ندهند، که این کار میدان را برای تجار دیگر کشورها بازتر می‌کند. از سوی دیگر، جذابیت بازار داخل، مانع از نگاه صادرات‌محور تولیدکنندگان داخلی می‌شود و آنها را بیشتر به سمت تامین نیاز داخلی معطوف می‌کند. رویکردی که ایران را در یک مسیر اشتباه در تجارت با دیگر کشورها سوق داده و در نهایت ممکن است منجر به حذف ایران از گردونه بازارهای صادراتی شود. همچنین نبود یک برنامه جامع و بلندمدت تجاری در سطح کلان، حضور در بازار این کشورها را با یک چالش جدی مواجه کرده است. از این‌رو، چنانچه می‌خواهیم حضور خود را در بازار این کشورها تقویت‌کنیم نیازمند یک بازسازی اساسی در سیاست تجارت خارجی کشور به ویژه در سطح منطقه هستیم.

رتبه تجارت خارجی ایران

براساس جدیدترین گزارش بانک جهانی، کل تجارت خارجی ایران در سال 2016، معادل 106میلیارد دلار بوده، که 66 میلیارد دلار از این رقم مربوط به صادرات و 40 میلیارد دلار نیز مربوط به واردات ایران در این سال بوده است. آمارهای منتشر شده از سوی بانک جهانی نشان می‌دهد، ایران از نظر ارزش تجارت خارجی خود رتبه‌یی بهتر از 44 را در رده‌بندی جهانی طی این سال به دست نیاورده است. این در شرایطی که ایران با وجود اینکه نوزدهمین بازار بزرگ دنیاست، اما عملا نتوانسته در تجارت با برخی شرکای تجاری خود خیلی موفق عمل کند. به گفته تحلیلگران، این امر حاکی از این است که هنوز در بخش صادرات، اولویت اول و اصلی کشور صادرکردن کالا نیست؛ چراکه بازار داخلی ما به‌شدت جذاب است. یعنی بازار ایران برای تولیدکنندگان آن‌قدر جذاب است که در ابتدا نگاه تولیدکنندگان به این بازار محدود می‌شود و درنهایت مابقی تولید صرف صادرات می‌شود. رویکردی که باعث می‌شود ایران مسیر اشتباهی را در تجارت با شرکای تجاری‌اش طی کرده و درنهایت موجب حذف تدریجی ایران در گردونه صادراتی به نسبت رقبایش در بازارهای جهانی شود. به‌طوری‌که مطابق آمارها، ایران سالانه چیزی حدود ۴۰ میلیارد دلار واردات رسمی و حدود ۱۰ تا ۱۲ میلیارد دلار هم واردات غیررسمی دارد. از این رو ضرورت دارد، تولیدکنندگان و تجار ایرانی، رویکرد صادرات‌محور تولید را مورد توجه قرار دهند تا در قالب چنین تولیدی هم نیازهای داخلی تامین شود و هم صادرات کشور رونق پذیرد.

 ایران؛ بازنده بازار قطر

حال در این گزارش سعی کردیم به بررسی این موضوع بپردازیم که چرا تجارت ایران به سه کشور عربی ازجمله «عربستان، قطر و عراق» به نفع آنها سنگینی می‌کند و اینکه آیا می‌توان ایران را بازنده تجارت با این کشورها عنوان کرد یا خیر.

اگر بخواهیم نگاهی به روند تجارت ایران با قطر بیندازیم، مشاهده می‌کنیم با وجود باز شدن دروازه تجارت این کشور به سوی ایران به دلیل قطع روابط کشورهایی چون «... ... ... ... » عملا نتوانسته‌ایم از این فرصت به وجود آمده در عرصه تجارت خارجی به نحو مطلوب بهره‌برداری اقتصادی کنیم. این در حالی است که موفقیت ترکیه در بازار قطر بسیار چشمگیرتر بوده است. از سوی دیگر در حالی فعالان اقتصادی ایرانی برای حضور در این بازار با مشکلات زیادی دست و پنجه نرم می‌کنند که کالاهای ترک از مسیر ارزان ایران به قطر صادر می‌شوند.

حوالی نیمه‌ خرداد امسال بود که با قطع روابط دیپلماتیک ائتلاف عربی به رهبری عربستان با کشور قطر، دروازه‌های بازار این کشور تماما به روی صادرکنندگان کشورهای منطقه به‌ویژه ایران و ترکیه باز شد؛ چراکه قطر سالانه حدود ۳ میلیارد دلار واردات مواد غذایی دارد که قبل از محاصره اقتصادی، یک‌سوم آن را مستقیما از طریق عربستان و امارات تامین می‌کرد. اگرچه در ‌چنین شرایطی، تجار ایرانی نیز در تدارک صادرات کالا، به‌ویژه مواد غذایی، به قطر برآمدند و محموله‌های مواد غذایی ازجمله هزار و ۱۰۰ تن میوه تازه را در روزهای نخست بروز بحران از طریق دریا عازم بازار این کشور کردند اما عواملی که سال‌هاست پر پرواز صادرات این مملکت را بسته، در مراوده با قطر نیز دست و پای صادرکنندگان ایرانی را بست.

در این وضعیت، فعالان اقتصادی بخش خصوصی و اتاق ایران به این اجماع رسیدند که اتاق بازرگانی شیراز مسوول هماهنگی و ارسال کالاهای صادراتی به کشور قطر باشد و آن‌گونه که جمال رازقی‌جهرمی رییس اتاق شیراز به پایگاه خبری اتاق ایران می‌گوید: از همان ابتدای کار صادرات هوایی به قطر، با اجاره هواپیمای کارگو در دستور کار قرار گرفت اما قیمت بالای حمل بار با هواپیما به‌اضافه هزینه‌های سنگین پارکینگ و نگهداری، سریعا کار را برای بخش خصوصی سخت کرد. بعدها ترکیه که در واکنش سریع به خالی شدن بازار قطر از رقبا، حمل گران‌قیمت کالا با هواپیما را برای تسخیر بازار در دستور کار گذاشته بود، در رایزنی با مقامات ایرانی و قطری، نسبت به استفاده از مسیر زمینی ایران برای صادرات به قطر ابراز علاقه‌مندی کرد تا از مزیت مسیری که خودمان قادر به استفاده از آن نبودیم، بهره‌مند شود. حالا 6 ماه از این اتفاق مهم در عرصه تجارت خارجی ایران با قطر می‌گذرد، اما عبور کامیون‌های ترکیه‌یی از بندر بوشهر ایران برای صدور کالاها به بازار قطر، این سیگنال را به ما می‌دهد که ایرانی‌ها در بازار قطر موفق عمل نکردند. از سوی دیگر، براساس آمارها، صادرکنندگان ایرانی پیش از وقوع تنش در روابط قطر و ائتلاف عربستان، در طول سال 95 حدود 18میلیون دلار مواد غذایی به این کشور صادر کرده‌اند که اکنون وضعیت تراز تجاری ایران و قطر در این دوره بهبود یافته است، اما این بدان معنا نیست که ایران در بازارهای قطر موفق عمل کرده‌ است. حال به گفته تحلیلگران، مهم‌ترین مشکلات حوزه صادرات به قطر را می‌توان قیمت تمام‌شده تولید داخلی عنوان کرد. به عقیده آنها، تجار ایرانی در میدان رقابت بسیار ناشیانه وارد بازارها شده و در عین حال غیرقابل ‌کنترل عمل می‌کنند. رفتارهایی از این دست موجب می‌شود به جای تصاحب بازار، آن را هم از دست بدهیم.

در این رابطه رازقی‌جهرمی، همکاری سازمان‌های دولتی از جمله سازمان استاندارد، گمرک و توسعه تجارت را در بهبود وضعیت صادرات دخیل می‌داند؛ به‌گونه‌یی که تاخیر ناشی از بروکراسی‌های این سازمان‌ها منجر به نرسیدن محصول به بازار و فاسد شدن آن نشود. از سوی دیگر، این فعال اقتصادی معتقد است بخش خصوصی هم آنگونه که باید چابک نیست و این مساله در رقابتش با بخش خصوصی دیگر کشورها به چشم می‌آید. البته این فعال بخش خصوصی، تمایل به انحصارگری را بزرگ‌ترین مشکل بخش خصوصی عنوان می‌کند که در بازار قطر هم نمود داشت. زیرا برخی تجار با رقابت مخرب در تلاش بودند، مانع از ورود دیگر همکاران خود به بازار قطر شوند؛ از این‌رو، صادرکنندگان جدید را بازی نمی‌دادند و این کار میدان را برای تجار دیگر کشورها بازتر کرد.

 خطر حذف بازار عراق

از سوی دیگر، براساس آمارها، دومین مقصد صادراتی ایران، «عراق» است که تجار ایرانی در

8 ماهه منتهی به آبان سال جاری توانسته‌اند 8میلیون و484هزار تن کالا به ارزش 4میلیارد و351میلیون دلار کالا روانه بازارهای عراق کنند. اگرچه براساس آمارها میزان صادرات به این کشور نسبت به مدت مشابه سال قبل از نظر وزنی با افت مواجه بوده اما از نظر ارزشی رشد را تجربه کرده است. حال اگرچه بازار عراق یکی از عمده‌ترین بازار صادراتی ایران به شمار می‌رود، اما طی ماه‌های اخیر شاهد سنگ‌اندازی دولتمردان عراقی برای صادرکنندگان ایرانی بودیم. موضوعی که واکنش‌های زیادی از سوی بخش خصوصی به دنبال داشت و خواهان مداخله دولت در این زمینه بودند. از آن‌سو، متولیان تجاری براین باورند اگر می‌خواهیم حضور بلندمدتی در بازار این کشور داشته باشیم، باید نیازهای یک دهه آینده آن را تولید کنیم. اگرچه معاون توسعه صادرات کالا و خدمات سازمان توسعه تجارت در گفت‌وگو با ایسنا، اظهار می‌کند که صادرات ایران به عراق کاهش نیافته، اما در عین حال متذکر شد که در بازار عراق باید دو نکته را مورد توجه قرار دهیم؛ اول آنکه مدتی است مدام این زمزمه تکرار می‌شود که عراق میان ایران و برخی کشورهای عربی از جمله عربستان سعودی تفاوت قائل شده و تعرفه‌های بیشتری برای ما در نظر می‌گیرد. برهمین اساس هیاتی به عراق سفر کرد و مذاکرات متعددی صورت گرفت و در حضور وزیر عراق این موارد مطرح شد اما طرف عراقی مستنداتی آورد که اینگونه نیست که این کشور برای واردات از ایران محدودیت ایجاد کرده و برای کشورهای دیگر امتیازی قائل شود.

از سوی دیگر، مساله عراق آن است که پس از یک دوره بحران سیاسی شرایطی برای تحریک‌ سرمایه‌گذاری ایجاد کند، این رویکرد نیز رویکردی منطقی است و حتی کشور ما هم همواره تاکید داشته که نباید وابستگی به خارج از کشور وجود داشته باشد. حال اگر بخواهیم منطقی در نظر بگیریم شاید در این سال‌ها ترکیه باشد که بازار عراق را از دست داده است؛ چرا که در 5 سال گذشته حجم صادرات ترکیه به عراق از ۱۲ میلیارد به 6 میلیارد دلار رسیده است، در حالی که ما حجم صادرات خود را حفظ کرده‌ایم.

به گفته مودودی، مساله دیگر آن است که بخش خصوصی ما حضور مستقیم در عراق ندارد و در بسیاری موارد تجار عراقی راهی ایران شده و محصول مورد نظر خود را تهیه می‌کنند. برهمین اساس در موارد متعدد ممکن است تجار برای منفعت شخصی کیفیت را تحلیل برده و باعث تخریب نام برندهای ایرانی شوند.

حال در پاسخ به اینکه آیا در آینده‌یی نه چندان دور بازار عراق را از دست خواهیم داد یا خیر؟ مودودی می‌گوید: اگر رویکرد ما رویکردی باشد که در دهه‌های گذشته پیش گرفته‌ایم چنین اتفاقی رخ خواهد داد و ما باید نگران باشیم، اما اگر صادرات کشورهایی مانند کره جنوبی را در نظر بگیرید یا حتی کشورهای اروپایی به این نتیجه خواهید رسید که سبد صادراتی این کشورها در طول سال‌های گذشته تغییر کرده است.

بنا به اظهارات او، اگر ما هم بخواهیم همین کالاها را به کشورهایی مانند عراق صادر کنیم باید این نکته را جدی بگیریم که برای تداوم حضور دراین بازارها باید حتما یک زنجیره تولید در نظر بگیریم که بخشی از آن در ایران و بخشی از آن در عراق باشد تا آنها هم بتوانند روی حضور و سرمایه‌گذاری ما حساب کرده و مانعی ایجاد نکنند. از سویی دیگر لازم است تنوع و ترکیب محصولات صادراتی خود را مورد بازنگری جدی قرار داده و آنها را با نیاز کشورهای مقصد هماهنگ کنیم.

 تجارت غیرمستقیم با عربستان سعودی

عربستان سعودی از دیگر شرکای تجاری ما به لحاظ سیاسی از اهمیت بالایی برخوردار است. شریکی به روایت آمار، چندان نقشی در کارنامه تجارت خارجی ایران بازی نمی‌کند. حتی به گفته رییس سازمان توسعه تجارت، روابط ایران با این کشور عربی بسیار محدود است، که همان صادرات جزئی به عربستان هم به‌صورت غیرمستقیم انجام می‌شود. از سوی دیگر، مطابق آمارها، در سال ۱۳۹۵ حجم صادرات ایران به عربستان در مقایسه با سال ۱۳۹۴ رشدی 0.21 درصدی را نشان می‌دهد. همچنین در این مدت واردات عربستان به ایران ۴درصد افزایش یافته که در مجموع تراز تجاری دو کشور در سال ۱۳۹۵ منفی بوده است. مجتبی خسروتاج در مورد تجارت با عربستان می‌گوید: اکنون اگر کالایی به عربستان صادرات شود بسیار جزئی و از طریق کشورهای واسطه است. واردات کالا از عربستان نیز براساس همین شرایط و از طریق کشورهای واسطه انجام می‌شود؛ البته ما هیچ‌گونه محدودیتی در کار با کشورهای همسایه قائل نیستیم و گاهی کشورهای دیگر هستند که محدودیت‌هایی در این خصوص وضع می‌کنند. او درباره تعرفه‌های گمرکی عربستان برای ایران توضیح داد: در گذشته برخی مواد پتروشیمی که در داخل تولید نمی‌شدند از طریق عربستان وارد می‌شد و اکنون نیز در زمینه صادرات این کشور در نظام تعرفه‌یی خود تغییر چندانی نداشته است. رییس سازمان توسعه تجارت درباره صادرات به عراق نیز متذکر شد: با توجه به اینکه این کشور تولید چندانی ندارد نظام تعرفه‌یی در آن به‌طور کلی پایین است، حال اگر کالایی به این کشور صادر شده از طریق کشور واسطه و با تعرفه‌یی اندک بوده است. به نظر می‌رسد، در زمینه تجارت با عربستان نیز نیازمند یک بازسازی تجاری باشیم. چراکه با قطع تجارت، عربستان بیش از ایران متضرر می‌شود.