فرار بودجه از برنامه فقرزدایی
گروه اقتصاد کلان الهام آبایی
با وجود تبلیغ فراگیر در رابطه با تغییرات مثبت در لایحه بودجه سال 1397 با ارائه این لایحه از سوی رییس‌جمهوری ایراداتی در آن مشخص شد که با رویکردی که دولت در خصوص سازو کار تدوین لایحه بودجه مطرح کرده بود تا حدودی در تناقض است. برگ برنده لایحه بودجه سال آینده از زبان سخنگوی دولت، عملیاتی بودن و صرفه‌جویی در هزینه‌ها اعلام شده بود. همچنین رییس‌جمهوری در روز ارائه لایحه در مجلس از برنامه‌های دولت در راستای فقرزدایی سخن گفت؛ با این حال رد پای این هدف‌گذاری در لایحه بودجه مشهور نیست به طوری که برنامه و منابع مشخصی برای افزایش سطح رفاهی دهک‌های پایین درآمدی به چشم نمی‌خورد.
نکته مهم دیگری که لایحه بودجه را تامل‌برانگیز کرده، عدم شفافیت در برخی اعداد و ارقام مندرج در بودجه است. به طور طبیعی انتظار می‌رفت با عملیاتی شدن بودجه‌ریزی، شفافیت بودجه افزایش پیدا کند. با این حال مواردی در لایحه بودجه سال آینده به چشم می‌خورد که با اصل شفافیت بودجه در تناقض است. به عنوان مثال از منابع و مخارجی که به منظور یارانه نقدی در بودجه در نظر گرفته شده، این طور به نظر می‌رسد که 30میلیون نفر از یارانه‌بگیران حذف خواهند شد. با این وجود هنوز سازوکار عملیاتی حذف این تعداد از یارانه‌بگیران مشخص نیست.
همچنین پیش از ارائه لایحه بودجه، سخنگوی دولت از افزایش بودجه عمرانی تا 128هزارمیلیارد تومان خبر داده بود اما با ارائه لایحه، مشخص شد نه تنها بودجه عمرانی افزایش پیدا نکرده بلکه نسبت به رقم مندرج در قانون بودجه سال جاری کاهش هم داشته است. در عین حال دولت از صرفه‌جویی قابل توجه در هزینه‌های بودجه سال آینده خبر داده بود. با این وجود مشخص نیست این صرفه‌جویی‌ها با حفظ مسوولیت‌های پیشین دولت است یا اینکه دولت با محدود کردن مسوولیت برخی دستگاه‌ها، هزینه‌ها را کاهش داده است. مواردی از این دست در لایحه بودجه پرطمراق دولت به صورت متعددی به چشم می‌خورد و بیم آن می‌رود که با این عدم شفافیت‌ها دولت به دنبال راه گریزی برای فرار از هزینه‌های جاری سنگین خود باشد.
روش حذف یارانه بگیران مشخص نیست
وحید شقاقی‌شهری، اقتصاددان بر این باور است که یکی از سوال‌برانگیزترین بخش‌های لایحه بودجه سال آینده مساله حذف 30میلیون نفر از یارانه‌بگیران است. شقاقی‌شهری در گفت‌وگو با «تعادل» با اشاره به اینکه در لایحه بودجه سال آینده عملا 30میلیون نفر از جمع یارانه‌بگیران حذف خواهند شد، مطرح کرد:«در این خصوص، سوال مهم این است که چرا این اقدام اینقدر دیر انجام می‌شود؟ حال به هر دلیلی اقتصاد سیاسی ایران اجازه نداد که دولت یازدهم در راستای حذف یارانه نقدی اقدامی انجام دهد. امروز سوال این است که آیا بانک‌های اطلاعاتی برای انجام این کار پاسخگو خواهد بود؟ روش این کار هنوز مشخص نیست».
وی با انتقاد از مشخص نبودن رد پای فقرزدایی در لایحه بودجه سال آینده عنوان کرد:«درحال حاضر در آستانه هشدار از بابت تشدید نابرابری هستیم. دولت برای 3دهک پایین درآمدی در بودجه برنامه ارتقای رفاه اجتماعی نریخته است. آمارهای سال 1395 نشان می‌دهد که نابرابری به بالای 0.4رسیده که در حد کشورهای دارای اقتصاد آزاد است. شکاف درآمدی و خط فقر هم افزایش بسیاری پیدا کرده است. خط فقر در کلان‌شهر تهران به 4میلیون تومان رسیده است. به این معنا که اگر خانواده‌یی کمتر از 4میلیون تومان در ماه درآمد داشته باشد زیر خط فقر است و حتی نمی‌تواند نیازهای اولیه خود را تامین کند. این درحالی است که در بودجه 97 برای 3دهک پایین درآمدی رقمی برای پوشش خط فقر در نظر گرفته نشده است. گرچه این حمایت در قالب کمیته امداد تا حدودی دیده شده اما باید در حوزه خدمات اجتماعی 3دهک اول بسیار متمرکز شویم».
رد پایی از فقرزدایی در بودجه نیست
شقاقی‌شهری با بیان اینکه باید برای 5 دهک پایین درآمدی در بودجه ردپایی وجود داشته باشد، اظهار کرد:«متاسفانه چنین مساله‌یی در لایحه بودجه سال آینده دیده نشده است. با وجود اینکه رییس‌جمهور از برنامه فقرزدایی سخن می‌گوید اما یک وجه ماجرا این است که یارانه نقدی دهک‌های پایین درآمدی افزایش پیدا کند و در عین حال برنامه‌های دیگری هم در این راستا دیده شود. درحال حاضر فشار مضاعفی به دهک‌های پایین درآمدی وارد می‌شود و در عمل در اقتصاد ایران دو دهک بالا هستند که می‌توانند آزادانه و بدون مشکل زندگی کنند. سایر دهک‌های درآمدی به دلیل رکود اقتصادی با مشکلاتی از این دست درگیر هستند. بر این اساس می‌توان مدعی شد که در بودجه 97 برنامه و سیاست مشخصی برای کاهش شکاف طبقاتی و خروج دهک‌های پایین درآمدی از خط فقر وجود ندارد».
شقاقی‌شهری یکی دیگر از نقاط مساله‌ساز لایحه بودجه را نرخ دلار عنوان کرد و افزود:«نرخ دلار در لایحه بودجه سال آینده به میزان 3500تومان در نظر گرفته شده که این عدد بسیار پایین است. نرخ دلار درحال حاضر حدود 4200تومان است و تا پایان سال قطعا به 4500تومان خواهد رسید. روند افزایش دلار در بازار تا 5 هزار تومان خواهد بود. بنابراین شکاف میان دلار دولتی و دلار آزاد در سال آینده بسیار تشدید می‌شود. افزایش نرخ دلار در سال آینده قطعا افزایش تورم را هم رقم می‌زند که همین امر تشدید فقر را به دنبال خواهد داشت».
استهلاک زیرساخت‌ها و تشدید رکود
یکی دیگر از نقاط لایحه بودجه سال آینده که با گفتار پیشین مقامات دولتی در تناقض است به بودجه عمرانی برمی‌گردد. پیش از ارائه لایحه بودجه، نوبخت از افزایش بودجه عمرانی تا 128هزارمیلیارد تومان خبر داد و گفت که 50 درصد از صرفه‌جویی‌های ناشی از عملیاتی کردن بودجه به پرداخت‌های عمرانی اختصاص خواهد یافت. با این حال نگاهی به اعداد لایحه بودجه نشان می‌دهد، رقم پرداخت‌های عمرانی حتی از بودجه سال جاری هم کمتر است. بر این اساس مشخص نیست، رقمی که پیش‌تر نوبخت به عنوان منابع حاصل از صرفه‌جویی در بودجه مدعی شده بود، صرف کدام بخش یا بخش‌ها خواهد شد و توجیه کاهش پرداخت‌های عمرانی چیست؟
در همین رابطه شقاقی‌شهری با بیان اینکه تخصیص بودجه عمرانی تا امروز بسیار ناچیز بوده است، اظهار کرد:«دولت گران اداره می‌شود و بخش عمده بودجه دولت صرف هزینه‌های جاری می‌شود. امسال دولت بیش از 50 هزارمیلیارد تومان کسری بودجه دارد. متاسفانه دستگاه‌های موازی ماموریت‌های موازی دارند. این امر موجب می‌شود که بخش عمده بودجه صرف هزینه‌های جاری شود و چیزی برای بودجه عمرانی باقی نماند». وی افزود: «رقم 60 هزارمیلیارد تومانی که به عنوان بودجه عمرانی در لایحه گنجانده شده است هم به سرنوشت بودجه عمرانی امسال دچار خواهد شد. این شرایط درحالی است که بخشی از زیرساخت‌ها و فناوری‌های کشور کهنه شده و لازم است دولت در این بخش‌ها سرمایه‌گذاری کند. حدود 5 سال است که نتوانسته‌ایم بودجه عمرانی را تخصیص دهیم و بسترها و زیرساخت‌ها مستهلک شده که همین امر هم به رکود اقتصادی دامن می‌زند.»
رویکرد اشتباه دولت در مساله اشتغال
این اقتصاددان از زاویه دیگری هم به بودجه انتقاداتی وارد می‌کند و بر این باور است که با وجود فشارهای مالی موجود، دولت همچنان رویکرد پخش پول را به عنوان سازوکار اشتغال‌زا در بودجه در نظر گرفته است؛ سازوکاری که الزاما موفق نخواهد بود.
شقاقی‌شهری با بیان اینکه در بودجه سال 1397 باز هم دولت یک رویه اشتباه را در پیش گرفته است، اظهار کرد:«دولت تصور می‌کند با توزیع پول می‌توان اشتغال ایجاد کرد. این درحالی است که چنین سیاست اشتباهی در زمان احمدی‌نژاد هم پیاده شد. این تصور وجود داشت که اگر پول توزیع شود، وضعیت اشتغال بهبود پیدا می‌کند».
این اقتصاددان افزود:«اشتغال با توزیع پول و تسهیلات ایجاد نمی‌شود. اشتغال نیازمند بهبود فضای کسب وکار، پیش‌بینی‌پذیر کردن اقتصاد و تغییر قوانین و مقررات است که این موارد بیشتر نرم‌افزاری است تا پرداخت پول. رییس‌جمهور در لایحه بودجه سال آینده، شعار فقرزدایی و اشتغال را مطرح کرد و در این راستا تسهیلاتی هم در نظر گرفته شده است. با این وجود، رویکرد توزیع پول برای فقرزدایی و ایجاد اشتغال نه لازم و نه کافی است».
با وجود ابهاماتی که در لایحه بودجه وجود دارد، امکان انحراف منابع هم تشدید خواهد شد. مهم‌ترین نقطه مبهم در رابطه با لایحه بودجه سال آینده مساله حذف 30میلیون نفر یارانه‌بگیر است و تا زمانی که به صورت شفاف مشخص نشود، نمی‌توان شانس اجرایی شدن آن را هم به قضاوت نشست. در عین حال باید مشخص شود که با فرض حذف این تعداد از یارانه‌بگیران، منابع حاصل از اجرای هدفمندی یارانه‌ها به چه مصارفی خواهد رسید. آیا یارانه دهک‌های پایین درآمدی افزایش خواهد یافت یا رقم یارانه نقدی همان 45هزار و 500 تومان خواهد بود. اینها مواردی است که باید زیر ذره‌بین بهارستان‌نشینان قرار گیرد تا مشخص شود، دخل و خرج یک ساله دولت تا چه حد با هدف‌گذاری‌هایی همچون فقرزدایی، اشتغال‌زایی و کاهش هزینه‌ها هم راستاست.
