دوگانه خرد و کلان مالیات
گروه اقتصادکلان
در حالی که درآمدهای مالیاتی بودجه‌های دولت نسبت به تولید ناخالص داخلی در مقایسه‌های جهانی پایین است، از طرفی از نظر مالیات‌دهنده‌ها و بخش‌های خرد اقتصاد، فشار مالیاتی سال به سال افزایش بیشتری می‌یابد. این دوگانه در رشد 10درصدی منبع مالیاتی بودجه 97 بروز بیشتری کرده است و در همین زمینه کارشناسان در گفت‌وگو با «تعادل» تایید می‌کنند با اینکه این رقم برای بخش‌های شفاف اقتصاد سنگین خواهد بود، اما با این حال باز اقتصاد ایران از نظر درآمدهای مالیاتی ظرفیت‌های بسیار بیشتری دارد. وحید شقاقی‌شهری مدرس اقتصاد در دانشگاه‌های داخلی معتقد است که نسبت مالیات به تولید ناخالص داخلی کشور تنها 7 یا 8درصد است، در حالی که میانگین جهانی این رقم به بالای 15درصد هم می‌رسد. به‌طور کل این کارشناسان معتقدند که این تناقض تنها باید از طریق شفافیت و گسترش پایه‌های جدید مالیاتی حل کرد.
3 ویژگی مالیاتی ایران
به گزارش «تعادل» یکی از اصلی‌ترین منابع درآمدی دولت‌ها برای پوشش هزینه‌های عمومی، مالیات است. اهمیت این منبع پایدار تا جایی است که در مقابل درآمدهای دیگری مانند فروش اموال سرمایه‌یی مانند نفت و مواد خام و غیره، به آن درآمدهای پاک گفته می‌شود. از طرفی در اقتصادهای پیشرفته از مالیات‌گیری به عنوان یک ابزار پرقدرت برای سیاست‌گذاری‌های تولیدی و رفاهی استفاده می‌کنند. با این حال بسیاری بر این باورند که افزایش و کاهش درآمدهای مالیاتی دولت‌ها باید متناسب با وضعیت شاخص‌های کلان اقتصادی باشد.
به‌طور مثال کارشناسان داخلی عمدتا در خصوص رشد درآمدهای مالیاتی سال 97 که در لایحه بودجه پیش‌بینی شده است، نظرات مشابهی بیان می‌کنند، از این نظر که در زمینه سیاست‌های مالیاتی در سه گزاره اساسی متفق‌القولند. سه گزاره‌یی که می‌گوید؛ اول اینکه فشار مالیاتی بر برخی گروه‌ها بالاست، دوم اینکه میزان درآمدهای مالیاتی کشور نسبت به ظرفیت‌های اقتصادی کشور بسیار پایین است و سوم اینکه باید به جای افزایش مالیات‌ها، پایه‌های مالیاتی را گسترش داد.
بدین معنی که به جای افزایش مالیات در بخش‌های شفاف به دنبال به تور انداختن فراریان مالیاتی برود. در هر حال گفته می‌شود که از سال گذشته تاکنون پایه‌های مالیاتی هیچ‌گونه تغییری نداشته است و دولت با در نظرگرفتن رشد اقتصادی نرخ‌های مالیاتی را به‌طور متناسبی افزایش می‌دهد. البته بر اساس بودجه 97 و پیش‌بینی‌های رشد به نظر می‌رسد، این تناسب برای سال آینده رعایت نشده است. آن‌طور که از پیش‌بینی‌های داخلی و بین‌المللی برمی‌آید، سال آینده رشدی در حدود 4 تا 5درصد خواهیم داشت، این در حالی است که طبق لایحه بودجه 97 درآمدهای مالیاتی دولت به میزان 10درصد افزایش خواهد داشت.
بر اساس بودجه سال 97 که اخیرا روحانی به مجلس ارائه کرد، قرار است درآمدهای مالیاتی بیش از 10درصد افزایش نسبت به مصوب امسال افزایش یابند. دولت در این برنامه یک‌ساله در نظر دارد که درآمدهای مالیاتی خود را به رقم 128هزار میلیارد تومان برساند. برای سال 96 این رقم 116هزار میلیارد تومان بوده که بر اساس آن به میزان 10درصد به این درآمدها افزوده خواهد شد. این در حالی است که رییس کل سازمان امور مالیاتی پیش‌تر به «تعادل» گفته بود: «برای بودجه سال 97 رشد درآمدهای مالیاتی به میزان 5درصد در نظر گرفته شده است.»
سید کامل تقوی‌نژاد حتی در این گفت‌وگو 5درصد افزایش درآمد مالیاتی را مطابق با وضعیت اقتصادکلان توصیف کرد و گفت: «این به نظر ما یکی از منطقی‌ترین تصمیم‌گیری‌ها نسبت به همه بودجه‌های گذشته بوده است، چراکه پیش‌بینی می‌شود رشد اقتصادی کشور نیز بالای 5درصد باشد و به همین ترتیب نرخ‌های سال آینده کاملا متناسب با اوضاع اقتصادی خواهد بود.» در این زمینه نادر جنتی معاون مالیات‌های مستقیم نیز به «تعادل» گفته بود: «در لایحه پیشنهاد شده است که درآمدهای مالیاتی کشور بین دو رقم 103 تا 105 هزار میلیارد تومان باشد. در قانون بودجه سال 96 درآمدهای مالیاتی کل کشور به میزان 100هزار میلیارد تومان مصوب شده است.»
مالیات در زمان رونق و رکود
به اعتقاد کارشناسان افزایش یا کاهش و در کل سیاست‌گذاری‌های مالیاتی باید متناسب با شرایط اقتصادی کشور و ادوار تولیدی باشد. بسیاری بر این باورند که در حال حاضر کشور در حال ورود به دوران رونق است و باید سیاست‌گذاری‌های مالیاتی نیز همسو با این وضعیت باشد. محمد مسیحی معاون مالیات بر ارزش افزوده در این زمینه به «تعادل» می‌گوید: در حوزه مالیات بر درآمد چون سازمان مالیاتی از سود و زیان شرکت‌ها مالیات می‌گیرد، به همین ترتیب از آنهایی که در شرایط رکود زیان می‌بینند کمتر مالیات گرفته می‌شود. به گفته وی سازمان امور مالیاتی در زمان رونق و رکود تابع قانون است و قطعا در شرایطی که مشاهده شود تولیدکنندگان تحت فشار رکود قرار دارند، تسهیلات بیشتری تحت مقررات به آنها اعطا خواهد شد. مسیحی گفت: قبل از دهه 80 نرخ مالیات بردرآمد 54درصد بود و بعدا با 10درصد ثابت شرکت این نرخ به 64درصد رسید، اما برای اجرای مالیات بر ارزش افزوده یک تحول بنیادین در نظام مالیاتی با اصلاح نرخ‌ها انجام دادیم که از جمله آن کاهش نرخ مالیات بر درآمد از 64درصد به 25درصد موثر بود. بعد مالیات بر ارزش افزوده را با نگاه انتقال بار مالی از تولید به مصرف اجرا کردیم.
ظرفیت مالیاتی اقتصاد بیشتر است
وحید شقاقی‌شهری اقتصاددان در گفت‌وگو با «تعادل» با بیان اینکه دولت در لایحه بودجه میزان درآمدهای مالیاتی را 128هزار میلیارد تومان تعیین کرده که این رقم حدودا 16هزار میلیارد تومان بیش از لایحه سال جاری است، گفت: باید توجه داشت که ظرفیت اقتصاد ایران در درآمدهای مالیاتی بسیار بالاتر از این عدد است؛ در حال حاضر در کشور ما تولید ناخالص داخلی یک‌هزار و 300هزار میلیارد تومان است و اگر درآمدهای مالیاتی را 128هزار میلیارد تومان در نظر بگیریم، تقریبا 85 تا 90درصد آن معمولا محقق می‌شود. به گفته وی به همین دلیل اعتبار بین 7 تا 8درصد تولید ناخالص داخلی، درآمد مالیاتی در نظر گرفته شده است که میانگین دنیا در این خصوص 15درصد و در کشورهای توسعه‌یافته بیش از 20درصد است. شقاقی‌شهری با بیان اینکه ما هنوز در این شاخص با میانگین دنیا فاصله داریم، گفت: به این معنا که حتی اگر فرض کنیم که کل 128هزار میلیارد تومان محقق شود، حدود 9.5 تا 10درصد تولید ناخالص داخلی درآمد مالیاتی خواهیم داشت که همچنان با میانگین دنیا و کشورهای پیشرو فاصله زیادی داریم.
البته این استاد دانشگاه معتقد است که کاهش این فاصله لزوما به معنای افزایش مالیات تولید نیست و دلیل آن را محدودیت بسیار زیاد پایه‌های مالیاتی در اقتصاد ایران عنوان کرد. یکی از این موارد مالیات بر سود سپرده‌هاست. امسال در مجلس زمزمه‌هایی وجود داشت که مالیات بر سود سپرده تصویب شود.
وی با بیان اینکه چند نوع پایه مالیاتی بسیار مهم وجود دارد که ما در اقتصاد ایران تعریف نکرده‌ایم و همین امر تبعات زیادی در اقتصاد به همراه داشته است، گفت: یکی از این موارد پایه مالیاتی مالیات بر سود سپرده است. وی همچنین افزود: متاسفانه به هر دلیلی در چهار سال اخیر در اقتصاد ایران تصویب نشد و این مساله موجب شد که حدود 10درصد از جامعه ما بدون تلاش و تنها با سپرده‌گذاری بانکی سودهای بدون ریسک بالا به دست بیاورند و حتی ثروت آنها در این مدت 100درصد افزایش پیدا کرد.
شقاقی‌شهری با بیان اینکه حدود 15سال است که نتوانسته‌ایم مالیات بر مجموع درآمد و ثروت را در اقتصاد ایران تعریف کنیم، اظهار کرد: در همه جای دنیا مهم‌ترین پایه مالیاتی مالیات بر مجموع ثروت و درآمد است اما متاسفانه ما به دلیل فساد و عدم شفافیت نتوانسته‌ایم این پایه مالیاتی را ایجاد کنیم. این مساله سال‌هاست که بین دولت و مجلس رد و بدل می‌شود. به گفته وی اگر مالیات بر ثروت تصویب شود، شفافیت ایجاد می‌شود و نابرابری کاهش پیدا می‌کند. با اجرای این پایه مالیاتی، ثروت‌ها مشخص می‌شود و تعیین کسانی که باید مالیات بپردازند، ساده خواهد بود.
بنابراین از نظر این اقتصاددان لزوما افزایش درآمدهای مالیاتی به معنای افزایش فشار به تولید نیست اما این مالیات را باید ثروتمندان و کسانی که بدون تلاش و تنها با سپرده‌گذاری بانکی سود بیش از 100درصدی بردند، بپردازند. وی گفت: اگر چند پایه مالیاتی جدید تعریف می‌شد، می‌توانستیم خودمان را به میانگین جهانی برسانیم.
