سیستان و بلوچستان در مه و شن
ریحانه جاویدی
گرد و غبار مساله تازه‌یی در ایران نیست؛ آنقدر عادی شده که فراموش می‌شود یک معضل است که باید حل شود، معضلی که این روزها با محیط زیستمان چنان عجین شده که اگر خبری از نبودنش منتشر شود غیرعادی به نظر می‌رسد. هر بار گوشه‌یی از ایران را از آن خود می‌کند، دست به گلوی مردم می‌اندازد و نفس کشیدن را سخت می‌کند. روزی اهواز را در خود فرو می‌برد و روز دیگر سیستان و بلوچستان را قلمرو خود می‌سازد. چهار دی اعلام شد، میزان گرد و غبار در اهواز به 24 برابر حد مجاز رسید. هنوز دو روز از عادی شدن اوضاع در اهواز نگذشته که روز گذشته هم خبرها حکایت از آن داشت که گرد و غبار 6.5 برابری مدارس سیستان و بلوچستان را به تعطیلی کشاند و 100 نفر را راهی بیمارستان کرد. اگرچه وزش بادهای 120 روزه بخشی از رفتار طبیعی محیط زیست در استان سیستان و بلوچستان است، اما حالا بیش از 150 روز می‌شود که بادها در این استان جا خوش کرده و قصد رفتن ندارند. بادهایی که پیش از این در تابستان راه خود را به سمت این استان پهناور کج می‌کرد و اواخر مهرماه به پایان می‌رسد، اما حالا در نتیجه خشکسالی و وفا نکردن افغانستان به عهد خود برای دادن حق‌آبه محیط زیستی هامون، در فصل زمستان هم عزم ماندن کرده است. مدیرکل محیط‌زیست استان سیستان و بلوچستان درباره وضعیت گرد و غبار در این استان به «تعادل» می‌گوید: «کانون‌های داخلی گرد و غبار همواره در استان سیستان و بلوچستان فعال است و گرد و غباری که از افغانستان وارد ایران می‌شود هم مزید بر علت می‌شود تا این استان در گرد و غبار فرو رود.»
نیره پورملایی افزود: «در شرایط فعلی دریاچه هامون در حالت کاملا خشک به سر می‌برد اما نمی‌توان گفت گرد و غبار سیستان و بلوچستان تنها به دلیل خشکی این دریاچه است بلکه شنزارهای وسیعی که در سطح استان وجود دارد و همچنین شنزارهای افغانستان هم عامل مهم دیگری هستند که باید به آنها توجه کرد. منشأ گرد و غبار در افغانستان محل برداشت است و گرد و غباری که از آن‌جا بلند می‌شود در ایران نشست پیدا می‌کند. خشکسالی‌های 20 ساله هم مزید بر علت شده تا این معضل در سیستان به حد اعلا برسد.»
او بیان کرد: « در شرایطی که هامون آب داشته باشد، خاک دریاچه محکم می‌شود و حرکت نمی‌کند اما اکنون در حالت خشکی کامل است و فقط پوشش گیاهی دارد که کمی اوضاع را مساعد می‌کند. اگر رودخانه‌های منتهی به هامون مانند رود هیرمند آورد آبی مناسبی داشته باشند، اوضاع هامون بهتر است اما درشرایط فعلی حق آبه این رودها ار طرف دولت افغانستان تامین نمی‌شود و من هم در جریان مذاکرات وزارت امور خارجه با دولت افغانستان بر سر این موضوع نیستم.»
پورملایی با تاکید بر اینکه منشأ ریزگرد‌های افغانستان بیشتر خارجی است، بیان کرد: «آنچه از آخرین تصاویر ماهواره‌یی دشت سیستان و تجزیه و تحلیل نتایج تفسیر تصاویر ماهواره‌یی ادواری به دست آمده، نشان می‌دهد کانون‌های خارجی واقع در دشت‌های وسیع افغانستان در همسایگی جنوب شرقی ایران منشأ اصلی گرد و غبار هستند به نحوی که از کل مساحت 5 هزار و 700 کیلومترمربعی تالاب بین‌المللی هامون حدود 3 هزار و 800 کیلومترمربع بستر تالاب در ایران منشأ اصلی و کانون ریزگرد نبوده و تنها به عنوان نقاط محلی تشدید گرد و غبار محسوب می‌شوند. مدیرکل محیط زیست سیستان و بلوچستان افزود: کانون‌های ریزگرد در هامون «صابوری» در افغانستان در شمال تالاب و کانون دشت «پوزک» در بخش شمال شرق و اختلاف ارتفاع سیستان که در منحنی‌های گود نقشه توپوگرافی قرار گرفته، موجب شده شرایط اکولوژیک و اقلیمی تالاب در طول سال به ویژه در دوره وزش بادهای 120 روزه به حالت بحرانی و بسیار ناپایدار مبدل شود و این مهم در آمار وضعیت کیفی هوا در طول سال‌های مختلف مشهود است.
خاورمیانه بیشترین گرد و غبار در جهان را دارد
گرد و غبار عضوی جدا نشدنی از آسمان ایران است، چرا که ایران در قلب خاورمیانه قرار دارد که به گفته هماهنگ‌کننده سازمان منطقه‌یی راپمی، بیشترین میزان گرد و غبار جهان را دارد. روز گذشته حسن محمدی، هماهنگ‌کننده سازمان منطقه‌یی راپمی که در زمینه بررسی آلودگی‌ها در حوزه خلیج فارس و دریای عمان فعالیت می‌کند در کارگاه تخصصی محیط زیست دریایی و نقش اصحاب رسانه در تنویر افکار عمومی، گرد و غبار را یک مساله ادامه‌دار در ایران دانست و بیان کرد: «گرد و غبار طی سال‌های گذشته به مساله روز کشور ما تبدیل شده و علاوه‌بر غرب و مرکز ایران سایر نقاط کشور را فرا گرفته است و متاسفانه این روند ادامه‌دار است.
محمدی افزود: هر چه ابعاد گرد و غبار ریزتر باشد، خطرات آن بیشتر است چون این ذرات وارد ریه‌ها می‌شوند و اثرات مخرب زیادی بر سلامت انسان می‌گذارند. این ذرات به دلیل ابعاد کوچکشان با وزش باد می‌توانند هزاران کیلومتر حرکت کنند. در اصطلاح علمی به این ذرات SAND STORM گفته می‌شود که با شن باد (DUST STORM) متفاوت است.
هماهنگ‌کننده سازمان منطقه‌یی راپمی با تاکید بر اینکه باید منابع این گرد و غبارها شناسایی و اثرات آنها بر سلامت انسان و محیط زیست ارزیابی شود، گفت: یکی از وظایف راپمی پرداختن به گرد و غبار و خشکسالی و اثرات آن روی محیط زیست است. ۲۰ منبع گرد و غبار در منطقه خاورمیانه وجود دارد که ۹تای آن بر خلیج فارس، دریای عمان و ایران اثر دارد.
وی افزود: منطقه بین‌النهرین مهم‌ترین منبع گرد و غبار منطقه است. بعد از بین‌النهرین منطقه‌یی در عربستان سعودی، منطقه‌یی در امارات، دلتای رود اردن و یک منطقه در یمن مهم‌ترین تاثیرات منابع گرد و غبار منطقه به حساب می‌آیند. داخل ایران نیز در غرب و شرق منبع گرد و غبار داریم.
به گفته هماهنگ‌کننده سازمان راپمی طی ۴۰ یا ۵۰ سال گذشته روند بیابان‌زایی در داخل ایران نیز باعث افزایش منابع گرد و غبار شده است. همچنین خالی شدن سفره‌های زیرزمینی و عدم مدیریت صحیح آب‌های سطحی باعث تشدید گرد و غبار شده است.
