منظر شبانه تهران نیازمند تغییر
رضا بصیری مژدهی|
کارشناس ارشد طراحی شهری|
راهبرد کلان مدیریت شهری در عصر حاضر به دنبال بازآفرینی مراکز شهری سر زنده است که یکی از مهم‌ترین مولفه‌های چنین ضرورتی ترغیب فعالیت‌های شبانه و مدیریت مطلوب آن و به تبع آن رونق اقتصاد شبانه است. کارشناسان چهار نکته اساسی را برای ترغیب زندگی شبانه و مدیریت منسجم آن ذکر می‌کند: توزیع متناسب فضاهای فعال شبانه در سطح شهر، تخصیص فعالیت مناسب با فضاهای شبانه، تجهیز فضاهای شبانه با خدمات مناسب و تامین امنیت فضا. همچنین دراین میان می‌توان به جنبه‌های اقتصادی فعالیت‌های شبانه در فضاهای شهری نیز پرداخت. اقتصاد شبانه یک نمونه برجسته از ارتباط پیچیده، پویا و فزاینده‌یی است که بین اجزای اقتصاد جامعه و فرهنگ وجود دارد.
در واقع زندگی شهری و الزامات اقتصادی مرتبط با آن ایجاب می‌کند که دامنه فعالیت‌های انسانی در طول روز تا پاسی از شب ادامه پیدا کند. اما آن چه به تحقق این امر کمک می‌کند توجه به دغدغه‌های هر دو گروه ذی‌نفعان فضا یعنی شهروندان و مدیریت شهری است. جذابیت محیط شبانه مهم‌ترین عامل ترغیب‌کننده برای جذب شهروندان در شب است. از دیگر سو، مدیریت شهری نیز باید از انگیزه لازم برای ارائه خدمات و تسهیلات متناسب با فضاهای شبانه برخوردار باشد. شاید برجسته‌ترین خصیصه‌های عینی یک فضای شهری دعوت‌کننده در شب هنگام را بتوان مواردی چون تنوع فعالیتی، روشنایی مناسب و به تبع آن زیبایی فضا، دسترسی و حمل و نقل مناسب و در نهایت امنیت کالبدی فضا خلاصه کرد.
ترویج و ترغیب اختلاط کاربری‌ها در مفهوم تامین خرده فروشی‌ها و وجودکاربری‌های مسکونی داخل یا مجاور توسعه‌های تجاری برای حفظ سرزندگی و تنوع فضاهای شعری و نیز جلوگیری از ایجاد پهنه‌های تک کاربری که موجب مردگی فضا در شب می‌شود از راهکارهای ممکن برای حفظ تنوع فعالیتی است.
لزوم تجلی ساختمان‌ها و فضاهای باز حتی به هنگام شب و نورپردازی متناسب پیرامون آنها می‌تواند یکی از راهکارهای اثر بخش در جذابیت فضا در شب باشد. در این بین مولفه اثرگذار دیگری که بر جذابیت یک فضای شبانه می‌افزاید، موضوع قابلیت دسترسی است. مکان‌هایی که قابلیت دسترسی در آنها به واسطه وجود حمل و نقل عمومی بیشتر است، امکان تمرکز فعالیت‌های شبانه در آنها نیز بیشتر خواهد بود.
تنوع در فعالیت‌های اقتصادی شبانه به گونه‌یی که مختص گروه‌های خاصی نباشد، علاوه بر ارتقای جذابیت فضا، یک اقتصاد شبانه پویا را می‌آفریند که می‌تواند ضامن شکلی از اشتغالزایی نیز باشد. شاید سرگرمی‌های شبانه فشار زیادی بر قلمرو عمومی و خدمات شهری مانند حمل و نقل عمومی و مراقبت‌های امنیتی وارد آورد از این رو، مدیریت شهری در قبال این هزینه‌ها باید بتواند تاکید بیشتری بر بعد اقتصادی فعالیت‌های شبانه داشته باشد تا شهر از طریق گسترش تفریح و سرگرمی، خرید و سایر فعالیت‌ها در ساعات شبانه و کسب ارزش افزوده اقتصادی، خود را به عنوان یک مکان قابل زندگی در شب نیز معرفی کند.
در خصوص امنیت کالبدی فضاهای شبانه می‌توان به رویکردهای پیشگیری از جرم به کمک طراحی محیط اشاره کرد که در آن برنامه‌ریزان و طراحان محیط شهری در طرح یک فضای شهری، مجال وقوع جرم و به مخاطره افتادن فضا را کاهش می‌دهند.
روشنایی کافی فضا، جلوگیری از ایجاد فضای‌های رها شده و غیرقابل دفاع، پرهیز از عدم رویت‌پذیری یک فضا با ایجاد موانع بصری، پرهیز از منظرآرایی‌های نامناسب (سخت یا نرم) که دید را مسدود می‌کنند، استفاده از دوریبن‌های مدار بسته و بسیاری از تمهیدات طراحانه دیگر را می‌توان از جمله راهکارهای ارتقای امنیت کالبدی فضا قلمداد کرد.
شاید نخستین دریافت هر یک از شهروندان از فضای شبانه تاریکی فضای آن باشد. اما توجه به برداشت ذهنی کاربران از میزان امنیت یک فضای شبانه هم باید از مهم‌ترین دغدغه‌های مدیریت مطلوب یک فضای فعال شبانه باشدکه از طرق مختلف قابل حصول است.
منظور از امنیت ذهنی یک فضای شبانه داوری در خصوص امنیت فضا و برداشت کاربران فضا از آن است. تاریکی فضا، عدم وجود نظارت ناخودآگاه یا طبیعی بر فضا (مثلا با دید مناسب به یک فضا از ساختمان‌های اطراف که ازآن‌ها به مثابه چشمان فضا یاد می‌شود) عدم حس تعلق و دلبستگی به فضا از مهم‌تری دلایل عدم احساس امنیت ذهنی یک فضای شبانه است. روشنایی کافی، وجود کاربری‌های مسکونی در اطراف یک فضای شبانه، مشارکت فعال کاربران فضا در مدیریت فضاهای شبانه و راه‌حل‌های شبانه دیگر را می‌توان در مسیر افزایش حس امنیت در فضا و ارتقا ذهنیت کاربران از امنیت فضا به کار گرفت. همچنین توجه به مناسبت‌های آیینی و ملی که تاریخ یا به عبارت بهتر هویت شبانه دارند نیز می‌توانند در ارتقای ذهنیت مثبت کاربران از یک فضای شبانه اثرگذار باشد.
در این میان، توجه به منظر شبانه در ایران و بطور مشخص کلان‌شهر تهران مستلزم توجه اکید به شرایط فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی خاص این شهر است. با توجه به وجود چنین شرایطی انطباق تام و تمام پتانسیل‌های شهرهای دیگر دنیا در تهران غیر ممکن است.
در شهر تهران می‌توان از پتانسل وجود فضاهای باز شهری (خیابان‌ها و میادین اصلی، پارک‌ها یا دیگر گره‌های مهم جمعیتی تهران) برای برگزاری مناسبت‌های ملی استفاده مفید کرد. تشویق اجرای جشن‌های ملی در فضاهای مجهز و امن شبانه می‌تواند در ادراک بهتر فضاهای شبانه و پاسخگویی به نیازهای ذهنی شهروندان مفید باشد. ایجاد گردش‌های شبانه برای دیدن جذایبت‌های هویتی شهر تهران از جمله اندام‌واره‌های طبیعی (کوهستان، رود، دره‌ها و...) جاذبه‌های تاریخی (موزه‌ها ابنیه باستانی و...) استفاده از فضاهای برجسته کالبدی (برج میلاد، میدان آزادی، پارک‌های برگ شهری و...) برای انجام تفریحات جمعی و متناسب شبانه و برگزاری محفل‌های شبانه و آشنایی با مولفه‌های انسانی- هویتی (زبان دین و اعتقادات محلی آداب و رسوم و...) می‌توانند از دیگر توانایی‌های بالقوه شهر تهران برای ارتقای منظر شبانه شهری باشد.
