نقشه راه ایران در مواجهه با تغییرات ژئوپلیتیک انرژی در جهان

نوشین محمدعلیپور  دانشجو دکترای مدیریت DBA  

بروز تحریم‌های ناعادلانه علیه ایران در سال‌های اخیر، میزان وابستگی اقتصاد ایران به صادرات نفت و گاز و مخاطرات فراوان آن را آشکار کرد. تحریم‌ها به روشنی ثابت کرد تا زمانی که وابستگی ایران به درآمد نفت و گاز وجود دارد، شمشیر تحریم بر سر اقتصاد ایران وجود خواهد داشت.

اینچنین بود که اقتصاد مقاومتی دستور تغییر مسیر اساسی در زمینه استفاده کشور از درآمد نفت و گاز را صادر کرده و از مجریان و تدبیرپردازان می‌خواهد که زمینه تبدیل نفت در داخل کشور به ارزش افزوده را فراهم و جلو خام‌فروشی و همزمان اتکای درآمد کشور به عایدات نفت گرفته شود.

نگاهی به سیر تاریخی نیز نشان می‌دهد که نوسان شدید درآمدهای نفتی به واسطه کاهش قیمت، مقدار صادرات و تولید و این اواخر تحریم، پدیده‌یی تکرار شونده در اقتصاد ایران بوده و خواهد بود. این نوسان از زمان نهضت ملی شدن صنعت نفت در سال 1329 تاکنون به دلایل مختلف ادامه داشته است. در این سال درآمد نفتی از 59 به 9میلیون دلار در سال و در سال 1332 به صفر رسید. در دهه 50 درآمد نفت 160درصد افزایش یافت اما در دهه اول انقلاب کاهش 33تا 54 درصدی درآمد نفت به وقوع پیوست. در سال‌های تحریم فروش نفت نیز درآمد کشور از این محل بیش از 50 درصد کاهش یافته بود و صادرات نفت از بیش از دو میلیون بشکه نفت به کمتر از یک میلیون بشکه در روز کاهش یافت. به علاوه وابستگی به نفت برای ایران ارمغانی جز اقتصاد به ‌شدت دولتی، پوشش ناکارآمدی‌های مدیریت‌های اقتصادی، شکل‌گیری ساختارهای رانتی و غیررقابتی، تشدید نابرابری‌ها، ایجاد رفاه بالاتر از سطح تلاش و بهره‌وری واقعی جامعه، ظرفیت پایین رشد اقتصادی و کاهش بهره‌وری و بیماری هلندی نیاورده است.

 تغییرات ژئوپلیتیک انرژی در جهان تا 2035

آنچه در جهان امروز قابل مشاهده است اینکه تحولات ژئوپلیتیک انرژی جهان به سمتی درحال حرکت است که اتکا به درآمد نفت را مانند گذشته برای بسیاری از کشورها ارزان می‌کند. براساس پیش‌بینی آژانس بین‌المللی انرژی از سال 2017تا 2035 امریکا بزرگ‌ترین تولیدکننده نفت خام جهان خواهد شد و روشن است هر کار که بخواهد با قیمت و بازار نفت خواهد کرد. همچنین تا سال 2035 امریکای شمالی به صادرکننده خالص هیدروکربن‌ها تبدیل خواهد شد. در همین حال تقاضای نفت در این سال‌ها از سوی خریداران عمده با کاهش 8 میلیون بشکه‌یی در روز مواجه خواهد شد؛ به طوری که تقاضای خرید نفت امریکا از 17.1 به 14میلیون بشکه در روز، تقاضای اتحادیه اروپا از 11.7 به 8.9 و تقاضای ژاپن از 4.7 به 2.8میلیون بشکه در روز کاهش خواهد یافت. همچنین صادرات انواع سوخت‌های مایع توسط امریکا بر واردات آن پیشی خواهد گرفت. روشن است این امر تغییر بزرگی در نقش نفت در اقتصادهای تک‌محصولی و نفتخیز مانند ایران ایجاد خواهد کرد. بنابراین اگر با به کارگیری دستورات اقتصاد مقاومتی نتوانیم به سرعت از وابستگی اقتصاد ایران به نفت خام کم کنیم حتی اگر فرض بگیریم که تحریمی هم در کار نخواهد بود، باز هم جریان آینده بازار نفت خود، تحریمی جدید برای اقتصاد ایران محسوب می‌شود. تحریمی که دیگر برپایی مذاکرات ژنو و وین برای رفع آن قابل انجام نخواهد بود.  با این حال کارشناسان اقتصادی هشدار می‌دهند که به احتمال فراوان فشارها و محدودیت‌های بین‌المللی آشکار و پنهان بر اقتصاد ایران تداوم داشته باشد؛ زیرا از یک ‌سو با تحریم‌های پنهان، جایگاه طبیعی اقتصاد ایران در تقسیم کار بین‌المللی به رسمیت شناخته نمی‌شود و از سوی دیگر امکان برقراری تحریم‌های جدید- به هر بهانه تازه‌- با هدف منزوی کردن و مانع‌تراشی برای پیشرفت کشور محتمل است.  اینچنین است که تنها راه پایدار مقابله با تحریم‌ها، گذر از اقتصاد نفتی موجود به سوی اقتصادی با ارزش افزوده بالاست که اگر هم تحریم یا تغییری در شرایط انرژی جهان به وقوع پیوست، اقتصاد ایران با تکیه بر منابع درون‌زای خود به حیات ادامه دهد.  از سوی دیگر هر چند این ‌روزها درآمدهای نفتی ایران آن رونق سابق را نداشته و روزبه‌روز شاهد کاهش قیمت نفت هستیم اما به‌ هر حال این طلای سیاه، مهم‌ترین منبع درآمد کشورهایی همچون ایران است. آیا تا به ‌حال به این موضوع فکر کرده‌اید که برای خرید کمپانی‌های مطرحی همچون اپل یا گوگل چه ‌مقدار از این درآمد نفتی مورد نیاز است؟! در ادامه به بررسی این موضوع می‌پردازیم.

ابتدا لازم است بیان کنم، آمار ارزش‌گذاری کمپانی‌ها براساس داده‌های وب‌سایت Statista است و همچنین درآمد نفتی ایران نیز بنا بر تولید روزانه دو میلیون بشکه با قیمت ۴۰دلار در نظر گرفته شده است بنابراین درآمد سالانه ایران در حالت میانگین سالانه 28میلیارد دلار خواهد بود.  گران‌ترین کمپانی دنیا با ارزش‌ 723.724میلیارد دلار اپل نام‌ دارد. در رابطه با ارزش این کمپانی بهتر است، بدانید این مقدار بیش‌ از ۲برابر ارزش کشور یونان است. با احتساب درآمد میانگین نفتی ایران چیزی حدود 26سال زمان لازم است تا بتوان کمپانی اپل را تصاحب کرد! گوگل، بزرگ‌ترین کمپانی اینترنتی دنیا ارزشی معادل 849.345 میلیارد دلار دارد که اگر بخواهیم با میانگین درآمد فعلی نفتی ایران آن را بخریم، زمانی معادل ۲۵سال نیاز خواهیم داشت. البته با این مقدار می‌توانیم ۱۲۵تیم مثل منچستریونایتد را نیز بخریم.  کمپانی مایکروسافت درحال حاضر ارزشی معادل 333.524میلیارد دلار دارد برای خرید ردموندی‌ها ‌باید حدود 12سال و ۱۰ماه درآمد نفتی ایران را داشته باشیم. البته حساب بیل‌گیتس را از این کمپانی جدا کنید زیرا شخص بیل‌گیتس هم‌اکنون سرمایه‌یی معادل ۸۰ میلیارد دلار دارد که چیزی معادل 3سال درآمد نفتی ایران با قیمت کنونی است.

سامسونگ به عنوان بزرگ‌ترین تولیدکننده تلفن ‌همراه دنیا و یکی از برترین تولیدکنندگان لوازم خانگی ارزشی معادل 214.039میلیارد دلار دارد که برابر با درآمد نفتی 8 سال ایران است. این کمپانی در سال ۲۰۱۴ درآمدی معادل 45.45میلیارد دلار را داشته که حدود 2برابر درآمد فعلی نفتی یک ساله ایران است.  فیس‌بوک در سال ۲۰۱۵ توانست ۲۹امین کمپانی با ارزش‌ دنیا لقب بگیرد. فیس‌بوک هم‌اکنون ارزشی معادل 183.860میلیارد دلار دارد، این به‌ معنی 7سال درآمد نفتی ایران است.  بزرگ‌ترین کمپانی تولیدکننده پردازنده دنیا با اینکه این ‌روزها همچون گذشته قدرتمند نیست اما با ارزش 148.094میلیارد دلاری خود هنوز یکی از با ارزش‌ترین کمپانی‌های دنیا محسوب می‌شود؛ برای تصاحب اینتل باید هزینه‌یی معادل 6 سال درآمد نفتی ایران صرف شود.  دیزنی به عنوان یکی از با سابقه‌‌ترین کمپانی‌های صنعت انیمیشن ارزشی معادل ۱۷۸,۲۶۷دلار دارد که با درآمد نفتی 7سال ایران برابری می‌کند. انیمیشن یخ‌زده(Frozen) ساخته والت‌ دیزنی با فروش یک میلیارد و ۲۷۹میلیون و ۸۵۲ هزار و ۶۹۳ دلار یکی از پرفروش‌ترین انیمیشن‌های تاریخ است.  زمانی کمپانی کوکاکولا به عنوان برترین برند تجاری دنیا شناخته می‌شد با اینکه این لقب هم‌اکنون در اختیار اپل است اما باز هم کوکاکولا با ارزش 177.142میلیارد دلاری خود یکی از گران‌ترین کمپانی‌های دنیاست. برای خرید کوکاکولا با درآمد نفتی ایران چیزی حدود 7سال زمان لازم است.

کمپانی ژاپنی Toyota به عنوان یکی از با ارزش‌ترین کمپانی‌های خودروساز دنیا ارزشی برابر 238.924میلیارد دلار دارد که برای خرید آن باید درآمد نفتی ۱۷سال ایران را بپردازیم. تویوتا هم‌اکنون ۳۳۹هزار کارمند دارد و از ۱۳ زیرمجموعه تشکیل شده است.

با توجه به شرایط فعلی درآمد نفتی ایران، هیچ‌کدام از ۱۰۰کمپانی برتر دنیا را با درآمد یک ‌ساله نمی‌توان خرید البته باید توجه داشت که ممکن است درآمدهای نفتی ایران در آینده دستخوش تغییرات زیادی شود بنابراین نمی‌توان این آمار را قطعی در نظر گرفت. این آمار به ‌صورت میانگین در نظر گرفته شده بنابراین هیچ‌گونه جنبه پژوهشی یا اقتصادی نخواهد داشت و صرفا جهت نمایش ارزش کمپانی‌های مطرح تدوین شده است. ولی نکته مهم این است که ما باید هر چه زودتر با حرکت به سمت ایجاد شرکت‌های دانش‌بنیان و کاهش وابستگی به نفت در مسیر توسعه‌یافتگی هر چه بیشتر اقتصاد کشور گام ‌برداریم.