خوزستان؛ ‌زمین خاکی ترکیه و عراق

ریحانه جاویدی

خوزستان را جنگ از پا درنیاورد اما تصمیم‌های غلط محیط زیستی در چند سال اخیر کمرش را خم کرد. مردمش در 8سال جنگ تحمیلی خم به ابرو نیاوردند و با ویرانی‌های جنگ ساختند اما گرد و غبار به صورتشان سیلی زد و نفسشان را برید. تصمیم‌های نادرست مسوولان داخلی از یک سو و اقدامات آسیب‌زننده کشورهای همسایه از سوی دیگر، راه را برای ورود گرد و غبار به این استان هموار کرد تا خوزستان به جای صفای لب کارون، نخلستان‌های خرما و نرگس‌زارها، فقط خاک داشته باشد. به جای تالاب‌های پر آب که فصل مهاجرت پرندگان آغوش امنش را به رویشان می‌گشود، فقط پهنه‌های خاکی بر زمین باقی مانده که روزگاری تالاب نامیده می‌شد، آسمان خوزستان آبی نیست، ‌خاکی است. خاک و گرد و غباری که بارها از سوی مسوولان اعلام شد، 70 درصد منشأ آن خارجی است. معصومه ابتکار در دوران مدیریت خود بر مسند ریاست سازمان حفاظت محیط زیست بارها بر این نکته تاکید داشت که عامل اصلی ریزگردهای خوزستان از کشورهای همسایه از جمله ترکیه است. ترکیه که با پروژه سد‌سازی خود، تیشه به ریشه محیط زیست منطقه می‌زند و با پروژه سد‌سازی گاپ، حقابه را از دجله و فرات دریغ می‌کند. بارها در جامعه جهانی نسبت به این اقدام ترکیه واکنش‌ها و اعتراضاتی مطرح شد اما این کشور همچنان سد می‌سازد و خاکش به چشم مردم ایران می‌رود. با سفر وزیر امور خارجه ترکیه به ایران، انتظار آن می‌رود، ‌یکی از مباحث مورد بحث در این سفر، ‌رسیدگی به حقابه رودخانه‌هایی باشد که بر اثر سد‌سازی‌های این کشور، ‌هر روز کم جان تز از قبل به مسیر خود ادامه می‌دهند. روز گذشته علی گلمرادی عضو مجمع نمایندگان استان خوزستان هم بار دیگر بر بلایی که سد‌سازی‌های ترکیه بر سر خوزستان آورده است تاکید کرد و خواستار ورود وزارت امور خارجه و شورای امنیت ملی برای مذاکره با ترکیه شد. گلمرادی به اذن رهبری برای برداشت 150میلیون دلار از صندوق توسعه ملی برای مقابله با ریزگردها اشاره کرده و می‌گوید: «بخشی از معضل ریزگردهای خوزستان از طریق دیپلماسی خارجی حل خواهد شد، سدسازی‌های کشور ترکیه نقش موثری در شیوع و گسترش ریزگردها داشته و اثرات و تبعات منفی بسیاری بر اقلیم خوزستان بر جای خواهد گذاشت. وزارت امور خارجه و شورای امنیت ملی به سدسازی‌های کشور ترکیه، باید ورود جدی داشته باشند. »

 خاک مبارزه نظامی عراق

به چشم مردم خوزستان رفت

اظهارات عضو مجمع نمایندگان استان خوزستان درباره سد‌سازی‌های ترکیه در حالی است که مدیرکل محیط زیست استان خوزستان معتقد است، آنچه امروز منجر به بروز ریزگرد در خوزستان شده، پیشینه‌یی تاریخی دارد که به سال 1992 باز می‌گردد. او به تعادل می‌گوید: «نیروهای ارتش آمریکا در 25 بهمن سال 69 به عراق حمله کردند و به سمت بغداد در حال پیشروی بودند که هم‌زمان نیروهای شیعه ساکن در جنوب عراق با نیروهای ارتش آمریکا وارد مبارزه شدند و پس از اتفاقاتی که به‌دنبال آن رخ داد با حمله دولت عراق به این شیعیان، حدود 90 هزار نفر از آنها متواری شدند و حداقل 70 هزار نفر از آنان در مجموعه تالاب‌های بین‌النهرین مخفی شدند. دولت عراق برای مبارزه نظامی با شیعیان ساکن‌شده تالاب، سوزاندن نیزارها و بمباران این تالاب‌ها را آغاز کرد و در سال 1992 اقدام به احداث کانالی بزرگ به طول 50 کیلومتر و عرض 2 کیلومتر کرد و از طریق تخلیه آب مجموعه تالاب‌های بین‌النهرین را به‌صورت تعمدی آغاز کرد. روند تخلیه آب تالاب‌های بین‌النهرین که از سال 1992 شروع شد، تقریبا در سال 2000 میلادی بیش از 70 درصد تالاب‌های بین‌النهرین و همچنین براساس گزارش بین‌المللی تا 90 درصد این تالاب‌ها کاملا خشک شد. فاجعه‌یی که در سال 2000 میلادی در مجموعه تالاب‌های جنوب کشور عراق رخ داد، یکی از بزرگ‌ترین و مهم‌ترین فاجعه‌های زیست محیطی بوده که از سوی سازمان ملل با از بین رفتن صدها هزار هکتار از جنگل‌های آمازون مقایسه شده است»  لاهیجان‌زاده افزود: «در فاصله خشک شدن بخش زیادی از تالاب‌های بین‌النهرین، دولت ترکیه نیز پروژه بزرگی به نام گپ (GAP) آغاز کرد و تصمیم گرفت که حداقل 90 میلیارد مترمکعب آب از رودخانه‌های دجله و فرات را ذخیره کند و اجازه خروج این آب از مرزهای ترکیه را ندهد؛ به این ترتیب سد آتاتورک را با ظرفیت 44 میلیارد مترمکعب آب به بهره‌برداری رساند. ظرفیت این سد تقریبا معادل مجموع ظرفیت مخازن تمام سدهای ایران است. این سد جزو معدود سدهایی است که وسعت دریاچه آن را در تصاویر ماهواره‌یی به راحتی می‌توان مشاهده کرد. همچنین دولت ترکیه احداث یک سد دیگر را با ظرفیت بسیار زیاد در حال اجرا دارد که به زودی به بهره‌برداری می‌رسد.

مدیرکل حفاظت محیط زیست خوزستان افزود: با بهره‌برداری از این سد، میزان خروج آب از رودخانه‌های دجله و فرات به سمت عراق تا حدی کاهش می‌یابد که کشور عراق امکان کشاورزی را از دست می‌دهد و حداقل 700 هزار هکتار از اراضی کشاورزی به علت نبود آب در عراق دیگر قابل کشت نخواهد بود. از نظر بین‌المللی اختلافات بسیاری بین دولت‌های عراق و ترکیه در خصوص پروژه‌های سدسازی ترکیه وجود دارد که این اختلافات منجر به اخذ یک تصمیم در سازمان ملل شد.

لاهیجان‌زاده ادامه داد: بر اساس این تصمیم، دولت ترکیه متعهد شد که همواره رهاسازی 500 مترمکعب بر ثانیه آب از سد آتاتورک برای کشور عراق را محفوظ نگهدارد. این حق‌آبه به علت اختلافات سیاسی بین دو کشور ترکیه و عراق هیچ وقت رعایت نشده و حتی در کتاب‌های سازمان ملل ذکر شده که گاه میزان ورودی از سد آتاتورک به عراق به 100 مترمکعب بر ثانیه می‌رسد.

 دجله و فرات بی‌آب ماند

مدیرکل محیط زیست استان خوزستان به سدسازی‌های کشور عراق روی رودخانه‌های دجله و فرات اشاره کرده و می‌گوید: « مشابه سدسازی‌های ترکیه، سدهایی نیز در عراق و سوریه روی رودخانه‌های دجله و فرات در حال احداث است. البته از نظر طبقه‌بندی و حجم مخزن این سدها، کشور ترکیه در صدر است و پس از آن به‌تدریج عراق و سوریه قرار می‌گیرند. در حال حاضر آورد رودخانه‌های دجله و فرات به مجموعه تالاب‌های بین‌النهرین به حداقل رسیده است.

مدیرکل حفاظت محیط زیست خوزستان ادامه داد: حتی در فصول پرآب نیز آبی از رودخانه دجله و فرات به مجموعه تالاب‌های بین‌النهرین جریان پیدا نمی‌کند. علاوه بر تمام موارد ذکرشده، از سال 2004 خشکسالی‌های شدیدی در منطقه داشته‌ایم. در سال 1388 اوج خشکسالی‌ها را در ایران تجربه کردیم و این خشکسالی در منطقه موجب شد که بیش از 90 درصد تالاب‌های بین‌النهرین خشک شود.

لاهیجان‌زاده گفت: بر اساس مطالعات صورت گرفته، تا قبل از سال 2008 تعداد کانون‌های ریزگرد در کشور عراق کمتر از 30 نقطه بود. سال 2008 تعداد این کانون‌ها به صدها نقطه افزایش یافت. وجود رطوبت در منطقه حائز اهمیت بسیار زیادی بود و عامل اساسی در مهار ریزگردها هنگام وزش بادهایی که از صحاری عربستان، جنوب غرب و شمال غرب عراق و همچنین اردن و سوریه می‌وزیدند، محسوب می‌شد. وی ادامه داد: عرصه 1.5 میلیون هکتاری تالاب‌های عراق و رطوبتی که در این منطقه وجود داشت، در جلوگیری از بروز ریزگردها بسیار موثر بود. از سوی دیگر در 30 سال گذشته دمای هوا در برخی نقاط عراق 2 تا 3 درجه افزایش یافت. در ایستگاه بستان میانگین دما در سه سال گذشته بین 2.5 تا 3 درجه و در اهواز بین 2 تا 2.5 درجه سانتی‌گراد افزایش یافته است که هر درجه افزایش دما می‌تواند تغییرات بزرگی ایجاد کند.

مدیرکل حفاظت محیط زیست خوزستان افزود: افزایش دمای 2 درجه‌یی به عنوان عامل تشدیدکننده پدیده ریزگردها موجب شد تا سایر خاک‌های منطقه رطوبت خود را به سرعت از دست دهند و مستعد پدیده گرد و غبار شوند؛ بنابراین در کشور عراق نزدیک به 2 میلیون هکتار از اراضی در چند سال تبدیل به کانون گرد و غبار شد و همچنین رطوبت خاک این منطقه از دست رفت و به 50 درصد کاهش یافت. در ایستگاه بستان در 20 سال گذشته 70 تا 90 درصد رطوبت کاهش یافته است.

لاهیجان‌زاده با تشریح روند افزایش دما و کاهش رطوبت در ایستگاه بستان در 20 سال گذشته، گفت: تا سال 91 تعداد روزهای متوالی که در ایستگاه بستان در فصل تابستان دمای هوا 50 درجه سانتی‌گراد بود، حتی به یک ماه می‌رسید. از سال 91 به بعد ممکن است آبگیری‌هایی که در منطقه انجام شده، موجب کاهش مجدد میانگین دمای هوا در این ایستگاه شده باشند.