داستان تجدیدپذیرها در سرزمین سوخت‌های فسیلی

گروه انرژی  مهدی نیکوئی  

دهمین نمایشگاه بین‌المللی انرژی‌های تجدیدپذیر، بهره‌وری و صرفه‌جویی انرژی درحالی به کار خود پایان داد که برای نخستین ‌بار همزمان و در کنار نمایشگاه‌های محیط‌زیست و ایمنی و تجهیزات آتش‌نشانی برگزار شده بود. با این همه حتی مجموع این 3 نمایشگاه هم بسیار کمرنگ‌تر از نمایشگاه‌های مشابهی مانند نمایشگاه صنعت برق(برگزار شده در آبان ماه) به چشم می‌آمد. گویا هیچکدام از این نمایشگاه‌ها اهمیت چندانی برای مردم، فعالان و دولت ندارند؛ این درحالی است که براساس آمارهای بین‌المللی، ایران سومین یا چهارمین کشور جهان براساس آلایندگی سرانه است.

به طور معمول در هر برهه زمانی تنها

2 نمایشگاه در محل دایمی نمایشگاه‌های تهران برگزار می‌شود: یک نمایشگاه در مجموعه سالن‌های غربی و یک نمایشگاه هم در مجموعه سالن‌های شرقی. نمایشگاه انرژی‌های تجدیدپذیر به همراه 2 نمایشگاه محیط‌زیست و ایمنی در مجموعه سالن‌های غربی مجموعه نمایشگاه‌های تهران برگزار شد؛ با این حال مجموع این 3 نمایشگاه تنها 4سالن را اشغال کرده بودند، 2سالن به طور کامل تعطیل بود و یک سالن نیز به شرکت‌های معماری و غرفه‌سازهای نمایشگاه اختصاص یافته بود. خلوت بودن نمایشگاه تنها به تعداد غرفه‌داران محدود نمی‌شد. در روزهای برگزاری این نمایشگاه‌ با آنکه هوا بسیار تمیز و مطبوع بود باز هم بازدیدکننده چندانی در محوطه یا داخل سالن‌ها به چشم نمی‌خورد. این وضعیت حتی روز جمعه که روز تعطیلی و فراغت بود نیز تغییری نکرد.

با قدم گذاشتن به داخل هر سالن نمایشگاه، قبل از هر چیز دمای بسیار بالای محیط باعث ناآرامی می‌شد و بسیاری از بازدیدکننده‌ها را وادار می‌کرد تا کاپشن و کت خود را درآورده و خود را اندکی از گرما برهانند. این وضعیت درحالی است که 20روز پیش حمیدرضا عراقی، مدیرعامل شرکت ملی گاز از دمای بیش از حد ساختمان‌های عمومی گله کرده بود. از طرف دیگر بهره‌وری و صرفه‌جویی در انرژی هم از پایه‌های این نمایشگاه به شمار می‌رفتند. در کنار این مساله طبق معمول هر نمایشگاهی، بسیاری از سازمان‌ها و ادارات دولتی در نمایشگاه انرژی‌های تجدیدپذیر هم به چشم می‌خوردند که غرفه‌های بزرگی به خود اختصاص داده بودند اما موضوع خاصی برای عرضه کردن نداشتند. اما مساله مهم‌تر، ماهیت شرکت‌کننده‌های خصوصی در این نمایشگاه بود. در نمایشگاهی که عنوان «بین‌المللی» بودن را با خود یدک می‌کشید شاید کمتر از 10شرکت خارجی به چشم می‌خورد که البته می‌توان نیمه پر لیوان را دید و این موضوع را حمل بر خودکفایی و رشد کافی دانش داخلی دانست. با این حال دستاوردها و محصولات شرکت‌های حاضر در نمایشگاه به چند حوزه انگشت‌شمار مانند پنل‌های خورشیدی، آبگرمکن خورشیدی و توربین‌های بادی خلاصه می‌شد و فناوری‌های پیشرفته‌تری مانند نیروگاه‌های حرارتی متمرکزساز انرژی خورشیدی، پمپ‌های حرارتی یا سیستم‌های ذخیره‌سازی هیدروژن در میان غرفه‌ها جایی نداشتند؛ ضمن آنکه هر بازدیدکننده‌یی ممکن است انتظار داشته باشد که در این نمایشگاه، راهکارهای بسیار منحصر به فرد و بدیعی برای صرفه‌جویی در انرژی مشاهده کند که این انتظارش بدون پاسخ باقی می‌ماند.

برخلاف نمایشگاه‌هایی مانند نمایشگاه صنعت برق که تعداد بی‌شماری از شرکت‌های چین برای افزایش صادرات لامپ به ایران صف‌آرایی می‌کنند در این نمایشگاه تنها چند شرکت چینی ارائه‌کننده پنل خورشیدی حضور داشتند. این درحالی است که نزدیک به «60 درصد از سلول‌های خورشیدی جهان و 71درصد از ماژول‌های خورشیدی جهان» در چین ساخته می‌شود.

جواد حاجی‌علی یکی از جوانان تحصیلکرده حوزه انرژی بود که در غرفه‌یی به سوالات بازدیدکنندگان و مشتریان احتمالی پاسخ می‌داد. او در جواب این سوال که آیا شرکتشان جز پنل‌های خورشیدی، آبگرمکن‌های خورشیدی یا توربین‌های بادی، محصول و خدمت دیگری هم برای فروش دارد یا نه، پاسخ منفی داد. به گفته او «فناوری‌ها و انرژی‌های تجدیدپذیر دیگر که اتفاقا بسیاری از آنها قابلیت اتکای بیشتری هم دارند و در ساعات طولانی‌تری از سال می‌توان آنها را مورد استفاده قرار داد به این دلیل توسعه نیافته‌اند که حمایتی از آنها نمی‌شود.»

این کارشناس که خود به عنوان پروژه پایان‌نامه، یک مدل نیروگاه حرارتی متمرکزساز انرژی خورشیدی را پیاده‌سازی کرده بود، بیان ‌کرد:«افرادی مثل من که دانش دارند از سرمایه و حمایت دولت بی‌بهره هستند و بسیاری از افرادی هم که در حوزه انرژی به فعالیت و تولید مشغولند از دانش و فناوری روز بهره کافی نبرده‌اند.» حاجی‌علی توضیح داد:«در حوزه پنل‌های خورشیدی که ایران به طور کلی و شرکت ما به طور مشخص همگام با فناوری‌های جهانی پیش می‌رود، اثر حمایت‌های دولت را می‌توان به وضوح مشاهده کرد. درحال حاضر و هم‌اکنون بسیاری از پنل‌های خورشیدی و باتری‌های ذخیره‌سازی گرانقیمت برق آنها به وسیله نیروگاه‌های بزرگ‌ مقیاس یا مصرف‌کنندگان بسیار کوچک مانند عشایر مورد استفاده قرار می‌گیرد. با این حال همین تجهیزات را به دلیل هزینه بالای آنها نمی‌توان برای مصرف‌کنندگان خانگی و با مصارف متوسط تجویز کرد و این نوع انرژی برای آنها صرفه اقتصادی ندارد.»

آن طور که این کارشناس انرژی‌های تجدیدپذیر تحلیل می‌کند «عاملی که سبب این شده که تولید برق با استفاده از پنل‌های خورشیدی برای نیروگاه‌های بزرگ صرفه اقتصادی پیدا کند، خرید تضمینی دولت است و نه توجیه اقتصادی بالذات و تولید کارشناسی شده آن.» با چنین تحلیل‌هایی می‌توان نتیجه گرفت که غیرواقعی بودن تعرفه قیمتی برای مصرف‌کنندگان برق نیز از دیگر عواملی است که باعث می‌شود بدون حمایت دولت نتوان به تولید انرژی خورشیدی اقدام کرد. البته همان‌طور که گفته شد، بسیاری از انرژی‌های تولید شده از منابع مختلف تجدیدپذیر هنوز هم در ایران هزینه بیشتری نسبت به برق تولیدی از سوخت‌های فسیلی یا سدهای آبی دارند. سید محمد صادق‌زاده معاون وزیر نیرو در امور انرژی‌های تجدیدپذیر و بهره‌وری انرژی برق، بهای تمام شده هر کیلووات برق خورشیدی را بین 150 تا 490تومان برآورد می‌کند. این در حالی است که هزینه تولید هر کیلووات برق در نیروگاه‌های سیکل ترکیبی حدود 100تومان برآورد می‌شود که البته این رقم بدون قیمتی است که باید برای خوراک آنها در نظر گرفته شود. در هر صورت با استفاده از فناوری‌های مختلف و منابع متعددی که می‌توان از آنها انرژی‌های تجدیدپذیر به دست آورد، می‌توان در مصرف سوخت‌های فسیلی مانند نفت و گاز و بنزین هم صرفه‌جویی‌های زیادی انجام داد و سوخت مازاد را با صادرات تبدیل به ارز کرد.

 نگاهی به گوشه و کنار نمایشگاه

تعداد زیاد شرکت‌های فروشنده پنل‌های خورشیدی باعث شده بود تا رقابت هم بین آنها بالاتر به نظر برسد و هر شرکتی یک کارشناس داشته باشد که اقدام به معرفی محصولات و توضیح ویژگی‌های فنی آنها برای بازدیدکنندگان می‌کند. یکی از این کارشناس‌ها، کارشناس شرکت آریوسانتک ایران بود که پنل‌های خورشیدی نسل دوم را به بازدیدکنندگانی که جذب سخنان او شده بودند، معرفی می‌کرد.

او توضیح می‌داد: «نسل دوم این پنل‌ها حتی با کوچک‌ترین روشنایی آسمان هم می‌توانند برق تولید کنند و در هوای ابری هم اندکی کارایی دارند. با این ویژگی راندمان پنل‌های خورشیدی این نسل، 20 درصد بیش از نسل قبلی آن است. این پنل‌ها با آنکه از پنل‌های نسل نخست ارزان‌تر هستند، قیمت بیشتری نسبت به پنل‌های چینی دارند. با این حال مشکل این پنل‌ها نیز همچنان قیمت بالای آنها و تجهیزات ذخیره‌سازی‌شان است تا کاربرد آن برای منازل مسکونی کاهش یابد.» کارشناس شرکت آریوسانتک در پاسخ به سوالی درباره هزینه ثابت اولیه خرید پنل‌های خورشیدی نسل دوم و تجهیزات تکمیلی آنها عنوان کرد که «برای هر کیلووات ظرفیت نیاز است 5 تا 6میلیون تومان سرمایه‌گذاری شود.» با چنین تفسیری شاید حدود 10سال نیاز باشد تا سرمایه‌گذاری اولیه در خرید پنل‌های خورشیدی برای مشتریان خانگی جبران شود؛ موضوعی که البته همان‌طور که پیش از این گفته شد تا حدی به دلیل قیمت ارزان‌تر از واقع تعرفه‌های فروش برق به مشترکان کشور است.

از دیگر غرفه‌هایی که جلب‌ توجه می‌کرد، غرفه‌یی متعلق به شرکت هخامنش موتور بود که 2 جوان پرانرژی و تحصیلکرده درباره وسایل نقلیه برقی ساخت خود به بازدیدکنندگان توضیح می‌دادند. تحقیقات و مطالعات آنها از زمان دانشجویی شروع شده و اکنون 10 سال از آن دوران می‌گذشت. این دو در این سال‌ها و شاید به لطف آنکه به عنوان یک شرکت دانش‌بنیان ثبت شده‌اند، از برخی حمایت‌های دولتی بهره‌مند بوده و اکنون توانسته‌ بودند چند موتورسیکلت و دوچرخه برقی را برای نمونه به نمایشگاه بیاورند. کارشناس این شرکت توضیح می‌داد: «قیمت هر یک از موتورسیکلت‌ها حدود 5 میلیون تومان است که با نمونه‌های برقی خارجی شباهت قیمتی دارند و می‌توانند با یک بار شارژ تا 30 کیلومتر مسافت را طی کنند.» البته انتظارات بازدیدکنندگان از آنها بیشتر بود و شاید بتوان امید داشت که با بهبود فناوری‌ها، توان ذخیره‌سازی باتری‌های این موتورها هم افزایش یابد. البته مساله دیگری که خارج از توان سازندگان این موتورسیکلت‌هاست، سبد انرژی کنونی کشور است. با توجه به آنکه در حال حاضر بیش از 85 درصد برق تولیدی کشور با استفاده از سوخت‌های فسیلی تولید می‌شود، عملا هنوز محصولات آنها نمی‌توانند نقش قابل توجهی در کاهش آلایندگی‌های شهری ناشی از وسایل نقلیه داشته باشند.

از بین شرکت‌کنندگان خارجی حاضر در نمایشگاه، مجموعه شرکت‌های هلندی که تحت نام دولت هلند و در یک غرفه گردهم آمده بودند، مدعی آن بودند که می‌توانند راه‌حل‌های پایداری برای حوزه انرژی ایران ارائه دهند. رضا بیاناتی که به عنوان کارشناس فارسی‌زبان این مجموعه شرکت‌ها، بازدیدکنندگان را راهنمایی می‌کرد، اظهار داشت که «منابع زیست‌توده و انرژی‌های خورشیدی و بادی، جای کار بسیاری در کشور دارند. او توضیح داد که تمرکز بر زیست‌توده‌ها و تبدیل زباله به انرژی، علاوه بر آنکه کمکی به تامین انرژی کشور می‌کند، از آلودگی‌های آب و خاک هم می‌کاهد. از طرف دیگر، با توجه به موقعیت جغرافیایی منحصربه‌فرد ایران، تولید برق از منابع خورشیدی و بادی را می‌توان ظرف چند سال به چند برابر میزان کنونی آن رساند.» البته بیاناتی که تخصصش در طب و تجهیزات پزشکی بود، اطلاعات بیشتری از منابع متنوع‌تر انرژی نداشت و در مقابل سوالات خارج از زیست‌توده و انرژی خورشیدی و بادی، ناتوان ماند.

آخرین غرفه قابل توجه در نمایشگاه انرژی‌های تجدیدپذیر، متعلق به شرکت صبا نیرو بود که خود را به عنوان نخستین شرکت تولیدکننده توربین‌های بادی ایران و خاورمیانه معرفی کرده و تاکنون نیز چند نیروگاه بادی مختلف در کشور احداث کرده است. با آنکه می‌توان ادعا کرد که انرژی تولیدی از طریق باد، حتی پاک‌تر از انرژی خورشیدی است و پیامدهای زیست‌محیطی کمتری به دنبال دارد، شرکت صبا نیرو تا حدی تحت تاثیر نام و آگاهی و البته حمایت‌های دولتی از انرژی‌های خورشیدی قرار گرفته است. البته نمی‌توان از این موضوع غافل شد که انرژی باد هم مانند انرژی خورشیدی به‌طور معمول نیاز به ذخیره‌سازی و هزینه‌های بالای آن دارد و برای کاملا پاک کردن سبد انرژی کشور نیاز است تا جای خالی منابع تجدید‌پذیر پایدارتر مانند امواج، جزر و مد و ذخیره حرارتی اعماق زمین بیش از پیش مورد توجه قرار بگیرد و به نوشتن چند مقاله در این حوزه‌ها اکتفا نشود.