ابرهایی که از دست می‌روند
گروه انرژی| مهدی نیکوئی|
پیشینه تلاش برای اثر گذاشتن بر طبیعت و افزایش میزان بارش باران، به چند هزار سال پیش بازمی‌گردد. نیاکان ما از زمان‌های دور کوشش می‌کردند به روشی بر چگونگی تاثیر بر آب و هوای منطقه خود دست یابند. قربانی کردن و انجام آیین‌های دینی با هدف خشنود کردن خدایان و خواهش از آنها برای فرستادن باران، از کارهایی است که آنها هنگام کاهش بارندگی انجام می‌دادند. خواندن نماز باران هم از اقدامات دیگری بوده که از جنبه مذهبی تلاش در بهبود وضعیت بارندگی‌ها داشته است.
اما تلاش‌هایی که در این راستا انجام شدند، در قرن نوزدهم و بیستم شکل علمی‌تری به خود گرفتند و درنهایت نیز با موفقیت همراه بودند. امروزه گفته می‌شود که حدود 55 کشور مختلف و با روش‌های گوناگون و با منظورهای متفاوت اقدام به بارورسازی ابرها و ایجاد باران مصنوعی می‌کنند؛ این در حالی است که نخستین بارورسازی‌های واقعی در دوران جنگ جهانی دوم و به وسیله امریکا و شوروی انجام شد.
امریکا در آن زمان نیاز به کاهش اثرات خشکسالی در بخش‌هایی از کشور خود داشت. اما شوروی به‌دلیل دیگری اقدام به بارورسازی ابرها کرد. سال 2007 بود که روزنامه تلگراف بریتانیا در مصاحبه‌یی با یکی از افسران هوایی زمان شوروی سابق، از این موضوع پرده برداشت که خلبان‌های روسی در سال 1986 اقدام به بارورسازی ابرها کرده‌اند تا مانع از رخ دادن یک فاجعه هسته‌یی در روسیه شوند. در آن زمان، فاجعه چرنوبیل اتفاق افتاده بود و خاک اوکراین و برخی کشورهای همسایه دچار مخاطرات رادیواکتیو شده بودند. اما نگرانی سران شوروی از آن بود که آلودگی‌های رادیواکتیو به ابرها هم راه یافته بودند و با حرکت به سمت مسکو و چند شهر پرجمعیت دیگر این کشور، خطر بزرگی بر سر مردم آنها سایه می‌افکند. در چنین شرایطی، ماموریتی که به جنگنده‌های روس داده شد، این بود که با تزریق مقادیر قابل‌توجهی از یدید نقره به ابرهای بلاروس و شوروی، ابرها را از بین ببرند (امروزه نیز با آنکه مواد دیگری مانند یدید پتاسیم یا یخ خشک نیز برای باروری ابرها قابل استفاده هستند، اما هنوز یدید نقره بیشترین رواج را دارد).
اما در روزگار کنونی، بارورسازی ابرها به شیوه‌های مختلف تبدیل به رویه‌یی متداول در بسیاری از کشورها شده و حتی کشورهای اروپایی پرآبی مانند فرانسه و اسپانیا نیز از آن استفاده می‌کنند. البته میزان رواج این روش‌ها در چین، بیش از تمام کشورهاست. براساس گزارش روزنامه ژاپن‌تایمز، چین علاوه بر آنکه برای افزایش بارندگی‌ها اقدام به بارورسازی ابرها می‌کند، برای جلوگیری از رگبار و تگرگ هم این رویه را در پیش می‌گیرد تا محصولات کشاورزی‌اش از شرایط نامساعد جوی در امان بمانند. البته براساس آمارهای سازمان جهانی هواشناسی که وابسته به سازمان ملل متحد است، جلوگیری از وقوع تگرگ، در حال رواج فراوان است و هم‌اکنون نیز علاوه بر چین، کشورهایی مانند روسیه، امریکا، کانادا، آرژانتین، فرانسه و آلمان از این حربه استفاده می‌کنند تا محصولات کشاورزی خود را در امان نگه دارند. اهداف کشورها از ایجاد باران مصنوعی به تامین آب یا تغییر نوع بارش محدود نمی‌شود. ژاپن‌تایمز گزارش داده است که پیش از افتتاحیه المپیک 2008 پکن نیز باران مصنوعی ایجاد شد تا در خلال افتتاحیه، احتمال بارندگی به صفر برسد. در چنین شرایطی که ایجاد باران مصنوعی و بارورسازی ابرها تبدیل به رویه‌یی معمول برای بسیاری از کشورها شده است، خاورمیانه نیز به‌دلیل خشکسالی و شدت دمای هوا یکی از بزرگ‌ترین مناطق جهان است که بارورسازی ابرها به‌طور جدی در آن دنبال می‌شود. کویت، امارات‌متحده‌عربی، عربستان‌سعودی، پاکستان و هند از آن دست کشورهایی هستند که با ایجاد باران مصنوعی، بخشی از نیاز آب داخلی خود را تامین می‌کنند. البته رژیم اشغالگر قدس نیز با وجود آنکه منابع آب تحت سیطره خود را صرف کشاورزی نمی‌کند، از باران مصنوعی برای افزایش منابع آبی بهره می‌برد. در چنین شرایطی که گروه‌ها و کشورهای مختلفی در منطقه، اقدام به بارورسازی ابرها و کاهش ظرفیت بارندگی آنها برای ایران می‌کنند، همکاری‌های ناکافی و وجود نداشتن یک نظر مشترک، مانع از آن شده است تا ایران بتواند سهم خود را از ابرهای آسمان بگیرد.
روز گذشته، فرید گلکار مدیر مرکز ملی تحقیقات و مطالعات بارورسازی ابرهای وزارت نیرو در مصاحبه‌یی با پایگاه اطلاع‌رسانی این وزارتخانه (پاون) عنوان کرد که وجود فناوری بارورسازی ابرها و تحقیق و آزمایش روی آن در ایران به بیش از 20 سال می‌رسد. با این حال، لزوم استفاده از این فناوری چند سالی است که در پی خشکسالی‌ها، بیشتر شنیده می‌شود.
کمبود بارش در سال 96 شدت یافت و کمترین بارش‌های 50 سال اخیر را رقم زد. اما حتی در این شرایط نیز گمانه‌زنی‌ها و بحث‌های پیرامون شیوه به‌کار گرفتن این فناوری‌ها، بسیار دیر شروع شد و با تامین نشدن بودجه مورد نیاز بارورسازی ابرها، انجام اقدامات کافی در سال جاری برای ایجاد بارش مصنوعی و تعدیل شرایط دشوار آب و هوایی میسر نشد. اوایل بهمن‌ماه سال جاری بود که با عقب افتادن 63درصدی بارش‌های امسال از میانگین بلندمدت، لزوم بارورسازی ابرها به سرعت مطرح شد. اما از همان ابتدا امکانات اندک مشهود بود و گزارش‌ها حاکی از وجود تنها 2 فروند هواپیمای فرسوده برای بارورسازی ابرها بود. در ادامه بودجه مورد نیاز برای نوسازی و تجهیز البته خریداری مواد اولیه موردنیاز از کشورهایی مانند روسیه، 150 میلیارد تومان اعلام شد.
شدت گرفتن بارندگی‌ها در چند وقت اخیر سبب شد مردم عامل را در بارورسازی ابرها جست‌وجو کنند اما فرید گلکار مدیر مرکز ملی تحقیقات و مطالعات باروری ابرها، در تاریخ 16 بهمن اعلام کرد که این‌بارندگی‌ها ارتباطی با بارورسازی ابرها نداشته است. اظهاراتی که نشان داد هنوز بودجه موردنیاز برای تجهیز و نوسازی هواپیماها تامین نشده است. در همین روزها سپاه پاسداران از آمادگی خود برای بارورسازی ابرها خبر داد. وزیر نیرو نیز 23 بهمن اعلام کرد که از این همکاری استقبال می‌کند و در ادامه در روز 29 بهمن نیز با امضای قرارداد سه‌جانبه بین سپاه، وزارت نیرو و وزارت دفاع، بارورسازی ابرها آغاز شد. با این حال، سخنان روز گذشته فرید گلکار حاکی از آن است که هم‌اکنون تنها همان یک هواپیمای سپاه در حال بارورسازی ابرهای ایران است و از هواپیماهای کمکی برای آن خبری نیست. مدیر مرکز ملی تحقیقات و مطالعات بارورسازی ابرها با تاکید بر اینکه با وجود وسعت بزرگ و تنوع اقلیمی ایران تجهیزات اندک مرکز کفاف پوشش یک‌چهارم از مساحت کشور را هم نمی‌دهند، گفته است: امسال همان دو فروند هواپیمای موجود مجموعه را هم به‌دلیل عدم تامین به‌موقع اعتبار نقدی و عقد قرارداد با شرکت مربوطه دراختیار نداریم و تنها با همان یک فروند هواپیمای کمکی سپاه در حال فعالیت هستیم.
اظهارات گلکار نشان می‌دهد که فعالیت‌های مرکز ملی تحقیقات و مطالعات بارورسازی ابرها تنها با تامین اعتبارات بیشتر میسر است، فعالیت‌هایی که قابلیت افزودن 15 تا 20درصدی به سطح بارش‌های جوی را دارد. او در این زمینه گفته است: «تجهیزاتی که هم‌اکنون دراختیار مرکز است و روی دو هواپیمای آنتونوف 26 شرکت صافات نصب شده از سال 82 تاکنون تغییر و تحولی نداشته است و در همان مقطع زمانی نیز که این تجهیزات روی هواپیماها نصب شده بود، کامل نبوده است. بنابراین ما دو اقدام را در دستور کار فعالیت‌های خود قرار داده‌ایم. نخست اینکه بتوانیم امکانات قدیمی که دراختیار مرکز است بهبود پیدا کند و تجهیزاتی را به هواپیماهایی موجود متعلق به شرکت صافات اضافه کنیم.
مدیر مرکز ملی تحقیقات و مطالعات بارورسازی ابرها در ادامه بیان کرده است: از طرفی هم باید هواپیماها و تجهیزات جدیدی را به ناوگان خود اضافه کنیم چراکه با این وسعت بزرگ ایران و تنوع اقلیمی و مشکلاتی که داریم این دو فروند هواپیمایی که دراختیار مرکز است کفاف پوشش یک‌چهارم کشور و به تعبیری 25درصد از وسعت مناطق ایران را هم نمی‌دهد. مرکز ملی تحقیقات و مطالعات باروری ابرها در حال حاضر نیروی انسانی بسیار کمی دارد و مطابق با همین دو فروند نیز تیم‌های مربوطه دراختیار مرکز است. رادارهای مرکز هم مشکلاتی دارد که باید مورد بازسازی و نوسازی قرار بگیرد. در این بین سازمان هواشناسی هم باید ضمن همکاری و کمک به مرکز داده‌های رادار را حتما دراختیار مجموعه قرار بدهد.
گلکار در بخش دیگری از صحبت‌هایش گفته است: همچنین باید بودجه‌یی را پیش‌بینی کنیم که تجهیزات مدرن باروری ابرها و سیستم‌های اندازه‌گیری داخل ابر روی هواپیماهای جدید که باید دراختیار مرکز قرار بگیرد، نصب شوند. برآورد ما این است که حداقل 5 تا 6 فروند هواپیما نیاز داریم تا بتوانیم بخش عمده و مستعد کشور را تحت پوشش پروژه بارورسازی ابرها قرار بدهیم.
وی درباره بودجه‌یی که هم‌اکنون به این مجموعه اختصاص داده می‌شود و همچنین بودجه موردنیاز برای توسعه و نوسازی تجهیزات، توضیح داده است: مرکز در سال‌های گذشته به‌طور میانگین 4میلیارد تومان اعتبار دریافت کرده که همین اعتبار 8میلیاردی امسال و سال آینده تنها کفاف هزینه‌های جاری مجموعه را می‌دهد. یعنی می‌توانیم با همین دو فروند هواپیما قرارداد ببندیم، مواد خریداری کنیم و با همین تعداد نفرات به کار خود ادامه دهیم. برای توسعه مرکز اعتباری 150 میلیارد تومانی نیاز داریم که اگر با حمایت مجلس و دولت همین یک‌بار این اعتبار دراختیار مجموعه قرار بگیرد، می‌توانیم هواپیما و تجهیزات خاص موردنیاز خود را به‌طور کامل تهیه کنیم.
فرید گلکار در پایان سخنان خود بیان کرده است: بحثی مطرح است که آیا باروری ابرها می‌تواند بحران آب را حل کند یا خیر؟ باید به این نکته توجه کنیم که این سوال از اساس دارای اشتباه است چراکه هیچ فناوری در دنیا نمی‌تواند به تنهایی بحران آب را حل کند بلکه مجموعه‌یی از اقدامات و فناوری‌ها چه در عرصه آب و چه در حوزه مصرف می‌توانند مشکلات حوزه آب را مدیریت کنند. هیچ فناوری و تکنولوژی جای اقدامات دیگر را نخواهد گرفت همان‌گونه که ما نمی‌توانیم به هیچ‌وجه جای استفاده از انتقال آب، کنترل آب‌های مرزی، سدسازی، استفاده از پساب و آب‌های ژرف را بگیریم. هر کدام فضای خاص خود را دارد منتها باروری ابرها یک فرصت برای کشور است. این فناوری تنها درصدد افزایش بارش‌هاست و قرار نیست با 15 یا 20درصد افزایش بارندگی معجزه رخ دهد منتها درصد یاد شده باتوجه به قیمت کم تمام شده استفاده از این فناوری بسیار قابل‌توجه است.
