مرز ورشکستگی آبی 

تعادل   

«مرز بحران کم‌آبی در کشور را رد و به مرز ورشکستگی رسیده‌ایم.» این موضوعی بود که روز گذشته در همایش بزرگداشت روز ملی آب از سوی فعالان محیط زیست مطرح شد. بنا به اظهارنظر آنها، در شرایط ورشکستگی، منابع قابل جبران و بازگشت نیست، اما در بحران ممکن است سیستم به حالت قبل برگردد. در ورشکستگی احیاپذیری کامل ممکن نیست. بنابراین باید شرایط را بپذیریم و در کنار احیا، و سازگاری، تغییر نوع نگرش لازم است. اینکه آب نیست را باید‌ بپذیریم و این تغییر نگرش است. همچنین به گفته آنها، مدل اقتصادی حاکم بر کشور یا دولت پولدار در این شرایط جوابگو نیست و اگر تعادل‌بخشی را به خود مردم واگذار کنیم شاید نتیجه بهتری از راهکارهای دولتی بگیریم. از آن‌سو، رییس پارلمان بخش خصوصی، ضرورت تمرکز دولت و بخش خصوصی بر بهره‌وری منابع آب را مورد تاکید قرار داد.

 راه گریزی جز حل بحران آب نیست

سازمان ملل متحد در گزارش سال 2016 خود، بحران بی‌آبی را فاجعه بعدی در آینده خاورمیانه دانست؛ این سازمان هشدار داده بود که کمبود آب و ساختارهای ضعیف مدیریتی مربوط به آن می‌تواند به یکی از علل اصلی کشمکش و درگیری میان کشورها و اختلافات منطقه‌یی تبدیل شود. گزارش سازمان ملل حاکی از این است که رابطه‌یی آشکار بین کمبود آب، ناامنی غذایی، بی‌ثباتی اجتماعی و درگیری‌های خشونت‌بار وجود دارد و این معضل می‌تواند موجب آغاز و تشدید مهاجرت در سراسر جهان شود. از آن‌سو، آمارها نشان می‌دهند، در پی تغییرات آب و هوایی نامطلوب و درگیری‌های بالقوه، بسیاری از کشورهای واقع در آسیا، آفریقا و خاورمیانه و کشورهای جزیره‌یی در حال توسعه، شاهد اوج‌گیری جریان مهاجرت هستند. سازمان ملل متحد در بخش دیگری از گزارش خود پیش‌بینی کرده بود که اثرات بالقوه بی‌آبی بر فعالیت‌های اقتصادی و بازار کار نیز احتمالا جدی و شدید خواهد بود. بر این اساس، «ایران و عراق» بین 60 تا 75درصد منابع تجدیدپذیر آب خود و سایر کشورهای خاورمیانه در حدود بیش از 75درصد این منابع را از دست داده‌اند.  اهمیت درک موضوع بحران کم‌آبی تا جایی است که امسال برای سومین بار روز گذشته شاهد بزرگداشت روز ملی آب با محور «نجات آب، ضرورت ملی، رسالت جهانی» به همت مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی و آب اتاق ایران بودیم.

در ابتدای این همایش، رییس پارلمان بخش خصوصی، به اقدام‌های اخیر اتاق در راستای فرهنگ‌سازی درست مصرف آب اشاره کرد. غلامحسین شافعی گفت: برپایی این روز فرصتی است ارزنده و مغتنم برای پرداختن به یکی از مهم‌ترین چالش‌های اساسی کشور و فرصت خوبی برای هم‌صدایی و همدلی و نواختن زنگ بحران آب برای کلیه دست‌اندرکاران، نخبگان، مسوولان و دلسوزان کشور است؛ تا هم مروری مشترک باشد به آنچه در سال قبل رخ داده و هم آنچه در سال‌های آینده

پیش روی ماست. به گفته او، این روز می‌تواند نقطه شروعی برای اتحاد همه اقشار کشور و سازمان‌ها و نهادها، برای تقدیر از اقدامات صورت گرفته توسط دستگاه‌های اجرایی و بخش خصوصی و بیان نقطه‌ضعف‌ها و راه‌حل‌های ممکن جهت خروج از بحران آب باشد. شافعی افزود: با توجه به اهمیت اجرای طرح تعادل‌بخشی آب‌های زیرزمینی و طرح ارتقای بهره‌وری آب و همچنین با در نظر گرفتن اهمیت منابع زیست‌محیطی کشور، اهداف همایش سال جاری بر 7موضوع همچون «مدیریت بحران آب در راستای ترمیم منابع آب»، «اتخاذ یک تصمیم کارآمد مبتنی بر تامل همگانی»، «جلب سرمایه‌های اجتماعی در نیل به اهداف تعادل بخشی»، «تمرکز بر ارتقای بهره‌وری در بخش‌های مختلف اقتصادی»، «اولویت خاص بر حفظ محیط‌زیست»، «برخی راه‌حل‌های طبیعی رفع چالش آب» و «توجه به بازچرخانی آب در صنعت و شهرک‌های صنعتی و نیز بخش کشاورزی» تمرکز بیشتری شده است.

شافعی معتقد است که ورود اتاق ایران به بحث آب و مشارکت در بهبود مدیریت آن بسیار دقیق، جدی، همه‌جانبه و مستمر است. در این زمینه از حدود 6سال گذشته تاکنون فعالیت اتاق آغاز شده و رویکرد آن حفظ منافع ملی، پایداری سرزمین و حفظ امانتداری در ارائه مشاور به سه قوه و رعایت حقوق ذی‌نفعان است.  او بااشاره به اثرگذاری گزارش‌های مرکز ملی مطالعات کشاورزی و آب اتاق ایران گفت: این گزارش‌ها در مقاطعی توانسته اثرگذاری مثبتی داشته باشد، ازجمله این اقدامات می‌توان به ارائه گزارش تحلیلی اثرات مخرب و نامناسب طرح فدک (توسعه 2 میلیون هکتار اراضی جدید آبی)، پیش‌بینی تنش‌های حوضه زاینده‌رود، پیش‌بینی اثرات ناپایداری و تهدید اراضی کشاورزی استان خوزستان ناشی از احداث سد گتوند، پیش‌بینی و هشدار بروز بحران‌های زیست‌محیطی نظیر دریاچه ارومیه و پیش‌بینی اثرات ناگوار صدور پروانه برای چاه‌های غیرمجاز را نام برد.

شافعی در بخش دیگر سخنان خود به نتایج مطالعات آسیب‌شناسی دشت‌های بحرانی اشاره کرد. او گفت: نتایج مطالعات آسیب‌شناسی دشت‌های بحرانی در همایش بحران آب زیرزمینی در بهمن ماه سال 1393 ارائه و منجر به بیانیه‌یی حاوی پیشنهادات ساختاری، فنی و عملیاتی شد. به گفته او؛ درنهایت این نوع پژوهش‌ها سبب انعقاد تفاهمنامه‌یی با وزارت نیرو در زمینه همکاری در بحث تعادل‌بخشی منابع آب‌های زیرزمینی شد.

به گفته او، در کشور ما متاسفانه همیشه پس از بروز بحران به فکر راه‌حل می‌افتیم؛ بحران آب نیز یکی از این بحران‌هاست. در ایران یکی از مشکلات اساسی ما در زمینه آب، چگونگی مصرف آب است.

رییس اتاق ایران به مدل کشورهای توسعه‌یافته در زمینه مصرف آب اشاره کرد وگفت: ما در ایران 9میلیون و 600 هزار هکتار زمین تجهیز شده آبی داریم، اما حدود 6 میلیارد و 400 میلیون دلار صادرات کشاورزی از آن عاید کشور می‌شود. در ترکیه به نسبت سطح 5 میلیون هکتار زمین، 16.6میلیارد دلار صادرات کشاورزی دارند. همچنین در کره‌جنوبی حجم صادرات کشاورزی 11.2میلیارد دلار با سطح 5 میلیون هکتار زمین زیر کشت است. در مالزی 380 هکتار زمین تجهیز شده آبی وجود دارد که از این زمین‌ها 25.5 میلیارد دلار صادرات محصولات کشاورزی عاید این کشور می‌شود. به گفته شافعی، نکته بسیار مهم این است که ما در ایران بیش از هر چیزی باید روی طریقه استفاده از آب و بهره‌وری منابع متمرکز شویم؛ این موضوع هم در بخش خصوصی و هم در میان سیاست‌گذاران کشور باید مورد توجه باشد.

 چرا به اینجا رسیدیم؟

از سوی دیگر، دبیر این همایش نیز گفت: نسل ما میراث‌دار پنج دهه مدیریت ناکافی در حوزه آب است؛ هیچ نسلی به‌اندازه ما وامدار این ‌همه کج‌داری‌ها نیست. ما هیچ گزینه دیگری جز حل مساله آب نداریم، آب مساله و دغدغه جهانی است و این مشکل قابل‌حل است. محمدحسین شریعتمدار افزود: چنانچه به جداول مختلف بحران آب نگاه کنیم، می‌بینیم ما در کف تنش آب قرار داریم و هنوز از آن هدف پایین نرفته‌ایم. هنوز 1100 مترمکعب به‌ازای هر نفع آب ‌داریم و از نظر دانشمندان، با تکنولوژی جدید می‌توان شاخص امنیت غذایی را تامین کرد. اما ما به سرعت در حال سقوط هستیم و فرصتی برای خطا نداریم. حداقل فرصت ما برنامه ششم توسعه است. در پایان برنامه ششم توسعه اگر نتوانیم 1.5برابر آب را نجات دهیم، اقدامات بعدی پرهزینه خواهد بود. او ادامه داد: سبقت و سرعت اقدامات تخریبی و انحطاطی از سرعت اقدامات ترمیمی بیشتر است. هماهنگی ناکافی، اتکا به راهکارها و اعتبارات دولتی درحالی که بودجه نفتی به پایان رسیده است، را مشکل می‌کند. به گفته او، اگر تعادل‌بخشی را به خود مردم واگذار کنیم شاید نتیجه بهتری از راهکارهای دولتی بگیریم.

برای مشکلات متعدد، از جمله مشکلات حوزه آب، محیط‌زیست و خاک از واژه «بحران» استفاده می‌کنند، معاون آموزش و پژوهش سازمان حفاظت محیط‌زیست، با بیان اینکه، بحران موقعیت حادی را نشان می‌دهد که همه نیروها در آن موقعیت حاد کنار هم آمده و حل مشکل می‌کنند تا سیستم را به حالت اولیه برگردانند یا شکست می‌خوردند، گفت: کسی که از بحران حرف می‌زند که امید به بازگشت دارد. اما در بحران آب ایران، بسیج عمومی وجود ندارد. اگر کسی از بحران می‌گوید یعنی باور دارد که مشکل دریاچه ارومیه قابل‌حل است، تالاب‌های خشک‌شده بازگشت دارند و زاینده‌رود زنده می‌شود. همچنین منابع آب زیرزمینی برمی‌گردد. اما آیا طبیعت این‌قدر برگشت‌پذیری دارد تا هر موقع بخواهیم خراب کرده و هر موقع خواستیم درست کنیم؟

کاوه مدنی خود در پاسخ به معماهایی که مطرح می‌شود، ‌افزود: این‌گونه نیست؛ خوشحال هستم که برخی از سازگاری با کم‌آبی می‌گویند. این بحران آب نیست، بلکه ورشکستگی آب است. ورشکستگی به معنای کمبود منابع است و در این حالت بدهی سیستم از موجودی سیستم بیشتر است. در اینجا دلیل و بهانه‌تراشی مهم نیست. به گفته او، وضعیت کنونی مملکت می‌گوید ما به‌اندازه آنچه تخصیص داده‌ایم منابع آبی نداریم.  مدنی با طرح پرسشی درباره اینکه در ورشکستگی واکنش جامعه چیست، گفت: واکنش جامعه و متخصصان این است که 90درصد آب در بخش کشاورزی مصرف می‌شود و باید این بخش را تعطیل کرد. اما این اشتباه است و نمی‌توانیم به این راحتی نظر مردم را عوض کنیم. به گفته او؛ باید ببینیم آب را چگونه و برای چه استفاده می‌کنیم. خاک و آب را برای اشتغال‌زایی استفاده می‌کنیم تا زمانی که نتوانیم فرصت شغلی در بخش صنعت و خدمات ایجاد کنیم، مجبوریم این منابع را در حوزه کشاورزی استفاده کنیم. «مساله مهم دیگر عدالت در تخصیص است»؛ این بخش دیگری از گفته‌های مدنی است. او می‌گوید: فرد ورشکسته باید در بازپرداخت بدهی خود عادلانه اقدام کند. وقتی مناطق، شهرها و استان‌ها از حجم آب موجود و نیاز خود بی‌خبر است با هر ایده‌یی مخالفت می‌کنند. به گفته مدنی؛ در کشورهای توسعه‌یافته و توسعه‌نیافته آب چگونه استفاده می‌شود. اگر عدالت در تخصیص نباشد نمی‌توان به کاهش مصرف امیدوار بود. هیچ‌چیزی از بالا اصلاح نمی‌شود. اصلاح حکمرانی و تغییر از بالا به پایین چاره مشکل نیست. مدل اقتصادی حاکم بر کشور یا دولت پولدار در این شرایط جوابگو نیست. اقتصاد ایران در دوران گذار است و از تصدی‌گری وحشتناک دولتی فاصله می‌گیرد و بخش خصوصی قدرت می‌گیرد. در این شرایط الگوی دولتی، چاره کار نیست. اگر مردم بتوانند تغییر کنند می‌توان به آینده تغییر امیدوار بود.

او مساله بعدی را برای برطرف‌سازی چالش‌ها در مطالبه‌گری مردمی می‌داند. مدنی گفت: مطالبه‌گری با شناسایی اطلاعات ممکن است اما ما هنوز اطلاعات‌پایه‌یی دراختیار نداریم حتی نمی‌دانیم که سطح حجم آب تجدیدپذیر در ایران چقدر است؟ حجم آب مصرفی در استان‌ها و شهرستان و تهران چقدر است؟ در این صورت مصرف‌کننده شهری و مصرف‌کننده روستایی همدیگر را محکوم می‌کنند. ما نباید بخش کشاورزی را در مقابل بخش شرب قرار دهیم این اولویت‌بندی تصنعی درست نیست و باید حس عدالت ایجاد کنیم.  «شفافیت» نیز یکی از مهم‌ترین نکته‌یی است که مدنی بر‌آن تاکید دارد.

او در این باره اظهارکرد: باید به مردم اطلاعات درست داد تا با اعلام مستمر و دریافت مستمر اطلاعات شرایط را به‌طور دقیق درک کنند. در این صورت است که مردم به حکمران‌ها و سیاست‌گذاران اعتماد می‌کند. انتقال اطلاعات باید به طرز سالم به مردم انجام شود. باید در این حوزه مستند صحبت کرد و مستند مطالبه کرد. مدنی بر این باور است که ما درباره ورشکستگی آبی روایت مشترکی نداریم و این باعث می‌شود نتوانیم به مرحله بعدی برسیم. ایجاد روایت مشترک لازم است و باید برای ایجاد و جمع‌آوری اطلاعات تلاش کنیم. از سوی دیگر محمدمحسن مصلح، مدیرعامل مجمع فارس که دیگر سخنران این مراسم بود، گفت: تشکل‌ها می‌توانند در حد معجزه در حل مشکلات آب منطقه و مردم کمک کنند.

 پیام رییس بخش آب یونسکو

در ادامه این نشست پیام بلانکا خیمنز سینروس رییس بخش آب یونسکو و دبیر برنامه بین‌المللی آب‌شناسی، به مناسبت بزرگداشت روز ملی آب ایران در سال ۲۰۱۸ ارائه شد. وی در این سخنان به موضوع گسترش تبادلات بین‌المللی و پرهیز از نگاه‌های تک‌بعدی اشاره می‌کند و تاکید دارد که آب به‌عنوان اولویت استراتژیک یونسکو درنظر گرفته شده و برنامه‌های جدی برای آن لحاظ شده است.

در عین حال عبدالله فاضلی دبیر اجرایی طرح احیا و تعادل‌ بخشی آب زیرزمینی با تاکید بر این نکته که در سال ۴۷ قوانین سخت‌گیرانه‌تری نسبت به منابع آبی و شیوه مصرف آن وجود داشت، تصریح می‌کند: در آن سال‌ها شرایط منابع آبی کشور خیلی بهتر از امروز بود اما قوانین سخت‌گیرانه‌یی وجود داشت و از منابع آبی محافظت می‌کرد متاسفانه به مرور با کاهش منابع و رسیدن به بحران آبی شاهد اتخاذ قوانین نامناسب‌تری در سطح کشور بودیم. ناصر حیدری‌پور معاون آبخیزداری و مراتع و بیابان سازمان جنگل‌ها هم با اشاره به این مساله که باید نگاه دولتی و محلی فراتر از آنچه امروز نسبت به آب وجود دارد، برود، می‌گوید: دغدغه در مورد مصرف به وجود آمده اما در حوزه توزیع و استحصال آب این دغدغه شکل نگرفته است.  همچنین عباس کشاورز معاون پژوهشی مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی و آب اتاق ایران بیانیه و جمع‌بندی همایش را ارائه داد. وی معتقد است همگانی شدن دغدغه آب به‌صورت شفاف و دقیق در سطح جامعه می‌تواند به حل این بحران کمک کند. کشاورز تاکید دارد فرصت زیادی برای عبور از این چالش در اختیار نداریم و به‌طور کلی دو راهکار کلی برای مقابله با بحران آب وجود دارد؛ ایجاد تعادل در منابع و مصارف به‌صورت زمانی و مکانی و دوم ارتقای بهره‌وری آب.

معاون پژوهشی مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی و آب اتاق ایران بر این باور است تا زمانی که آمار و اطلاعات دقیقی از وضعیت آب دراختیار نداشته باشیم، نمی‌توانیم موفق به حل بحران موجود شویم.

وی تصریح می‌کند: تهیه آمار دقیق و منطقه‌یی می‌تواند ما را از تبعیض و بی‌عدالتی نجات دهد و حتی اعتماد مردم به مسوولان را افزایش دهد.

کشاورز چند پیشنهاد هم داشت، بهتر است این بحران از لایه‌های پایین و به کمک کشاورزان و بخش‌خصوصی حل شود. از طرفی گسترش تبادلات بین‌المللی و در اولویت قرار دادن نگاه جهانی نسبت به موضوع آب، از سوی دیگر تشکیل یک نهاد مدنی با حضور افرادی که به‌عنوان برترین‌ها در حوزه کشاورزی انتخاب شدند در کنار تعدادی از کارشناسان برجسته حوزه آب، آموزش همگانی و آشنایی با کاربرد، اهمیت و جایگاه آب و محیط‌زیست، حضور هنرمندان و مشارکت جوانان در این حوزه می‌تواند به حل بحران آب کمک کند.

همچنین همزمان با برپایی سومین همایش روز ملی آب، اختتامیه سومین جشنواره ملی عکس آب نیز با اعلام برندگان نهایی برگزار شد. این جشنواره با مشارکت 700 عکاس برگزار و 3 اثر حایز شرایط برای دریافت تندیس، لوح تقدیر و جایزه نقدی شدند.