ساختمان‌های ایران؛ قاتل انرژی

گروه انرژی  مهدی نیکوئی

 عموما در جهان یکی از راه‌های شناخت وضعیت یک جامعه، نگاه به آمارهای مصرفی مردم آن منطقه بخصوص است. در مورد «انرژی» نیز این وضعیت صدق می‌کند. اینکه بیشترین انرژی در هر کشور در کدام بخش به مصرف می‌رسد، گویای نکات مهمی است. «تعادل» در این گزارش علاوه‌بر تحلیل وضعیت مصرف انرژی در بخش‌های مختلف ایران در یک دهه اخیر، این وضعیت را با چند کشور در همسایه و چند کشور مهم از نظر اقتصادی مقایسه کرده است. شما را به مطالعه این گزارش دعوت می‌کنیم.

مصرف انرژی ایران بسیار زیاد است و از نظر شدت مصرف انرژی، ایران هفتمین کشور مصرف‌کننده انرژی نسبت به تولید ناخالص داخلی است. علاوه‌بر این مساله سالانه تقریبا شاهد افزایش 6درصدی در مصرف حامل‌های مختلف انرژی ایران هستیم تا برخی مسوولان، شهروندان این کشور را از بدمصرف‌کننده‌ترین مردم جهان بدانند؛ مصرف زیادی که علاوه بر تحمیل هزینه‌های سرمایه‌گذاری و زیرساختی فراوان به کشور منجر به افزایش آلودگی‌های زیست‌محیطی و آسیب به اجتماع هم شده‌اند.

اما شاید شدت مصرف انرژی به خودی خود درد اصلی در ایران نباشد، چگونگى این مصرف در بخش‌های مختلف موضوعی به مراتب مهم‌تر است. در این گزارش نگاهی به سهم بخش‌های مختلف کشورهای ایران، عراق، ترکیه، عربستان، امریکا، چین و آلمان در مصرف انرژی در سال 2015 شده است.

داده‌های خامی که در این گزارش مورد استفاده قرار گرفته، در مورد ایران از گزارش‌های مرکز آمار و گزارش IEA و در مورد دیگر کشورها از گزارش آژانس بین‌المللی انرژی استخراج شده است.

براساس گزارش IEA در سال 2015 «منازل مسکونی» در کنار «فضاهای عمومی و دولتی» بیشترین انرژی در ایران را مصرف کرده‌اند. مجموع مصرف انرژی این موارد در کنار فعالیت‌های کشاورزی و جنگلداری (موسوم به بخش سایر مصارف یا مصارف متفرقه) 39.41درصد از کل مصرف انرژی کشور بوده است. پس از منازل و ساختمان‌ها، حمل‌ونقل با 26.64 درصد قرار می‌گیرد و صنعت و مصارف غیرانرژی (مانند پتروشیمی و شیمی) به ترتیب با 23.21 و 10.72درصد نقش‌های کمرنگ‌تری در مصرف انرژی ایران داشته‌اند.

این داده‌ها با داده‌هایی که مرکز آمار ایران از مصرف انرژی در بخش‌های مختلف ارائه کرده است، همخوانی نسبی دارد. براساس آمارهای مرکز آمار که از سال 1384 تا 1393 را در برمی‌گیرند، حمل‌ونقل ایران در 12سال گذشته همواره بین 24 تا 28 درصد از مصرف انرژی کل کشور را به خود اختصاص داده است. در این میان سال‌هایی مانند 1386 و 1390، سهم حمل‌ونقل از میزان مصرف انرژی کشور به کمترین سطوح خود یعنی 24 درصد رسیده‌اند. این سال‌ها دقیقا مقارن با تغییرات قیمتی در بنزین یا شرایط عرضه آن بوده است. البته یک تا دو سال پس از هر تغییر قیمتی در بنزین، سهم حمل‌ونقل در مصرف انرژی کشور به حالت قبل خود بازگشته است.

اما داده‌های ارائه شده به وسیله مرکز آمار ایران در بازه زمانی مورد بررسی، روندهایی در مصرف انرژی سایر بخش‌ها نیز نشان می‌دهد. نخست آنکه مصرف انرژی از سال 1383 تاکنون افزایشی شتابان داشته و در برخی سال‌ها مانند سال 1385، نرخ رشد آن به بیش از 10.4درصد نیز رسیده است. با وجود این 2 بار و در سال‌های 1389 و 1391، رشد مصرف انرژی در ایران منفی بوده است. این سال‌ها همزمانی با تحریم‌های جدید غرب علیه ایران و سقوط رشد اقتصادی بوده است. بررسی داده‌های مرکز آمار کشور حکایت از آن دارد که در این 2 برهه، کاهش مصرف انرژی و بحران تامین آن در بخش‌های خانگی و مصارف غیرانرژی مانند پتروشیمی و مواد شیمیایی بوده است. در این سال‌ها وضعیت مصرف انرژی در صنایع، حمل‌ونقل و کشاورزی کشور با تغییر قابل توجهی مواجه نبوده است.

 در هر صورت خارج از این 2 سال و نوسان زودگذر ناشی از آن، شاهد هستیم که سهم صنایع کشور و مصارف غیرانرژی از مصرف کل انرژی کشور به تدریج افزایش یافته است. سهم این دو بخش از مصرف انرژی ایران در سال 1384 که به ترتیب 20درصد و 6.9 درصد بوده است، به تدریج در دهه پس از آن به 26.64درصد و 10.72درصد رسیده است. لازم به ذکر است که این افزایش سهم از مصرف کل انرژی کشور همزمان با افزایش مصرف کل بوده و درصد رشد واقعی هر یک از این بخش‌ها در 10سال مورد بررسی 78.45 درصد و 153.96 درصد بوده است. به عبارت دیگر افزایش مصرف انرژی کل کشور تا حد بسیاری ناشی از افزایش مصرف انرژی در صنایع و البته استفاده‌هایی مانند صنایع شیمیایی و پتروشیمی بوده است.

 تفاوت مصرف ایران و جهان

بررسی آمارهایی که اتحادیه اروپا در پایگاه اینترنتی خود ارائه می‌دهد، حاکی از آن است که مصرف انرژی در این قاره نیز تابعی از قیمت انرژی (به ویژه نفت و بنزین) و رشد اقتصادی بوده است. با این حال هر کشور میزان انرژی متفاوتی در بخش‌های مختلف استفاده می‌کند.

 در حالی که ایران 23.21درصد از انرژی خود را در بخش صنعت استفاده می‌کند و 10.72درصد آن را صرف سایر استفاده‌ها از انرژی، عراق تنها 19.84 درصد از انرژی را صرف صنعت و 2.9درصد آن را صرف مصارف متفرقه انرژی می‌کند. در عوض 46.88 درصد انرژی عراق صرف حمل‌ونقل می‌شود.

 اما بخش‌های مختلف ترکیه، شباهت‌ بیشتری با مصرف تفکیکی انرژی در ایران دارند و تفاوت‌های دو کشور تنها محدود به 2 بخش می‌شود. میزان مصرف انرژی ترکیه در بخش‌های حمل‌ونقل و سایر (مسکونی، دولتی و کشاورزی/جنگلداری) به ترتیب برابر با 26 و 38.7درصد است تا از این نظر تفاوت قابل توجهی بین مصرف این 2 بخش در ایران و ترکیه به نظر نرسد. با این حال سهم مصارف غیرانرژی از حامل‌ها در ترکیه 3.5درصد کمتر از سهم آن در ایران است و تنها به 7.32درصد می‌رسد. این کمبود ترکیه که احتمالا به دلیل ذخایر گازی ایران و استفاده از آن در صنایع پتروشیمی است، در بخش صنعت جبران می‌شود و این کشور 27.98 درصد از انرژی خود را در بخش صنعت استفاده می‌کند.

 عربستان نیز با وجود شباهت‌های بسیار ساختار اقتصاد خود با ایران (دست‌کم از نظر اتکا به نفت و قیمت‌های پایین سوخت) تفاوت قابل توجهی در تخصیص انرژی مورد استفاده خود در بخش‌های مختلف کشور دارد. عربستان تنها 15.58درصد از انرژی خود را در بخش‌های مسکونی و عمومی استفاده می‌کند (در مقابل 39.41درصد ایران) و انرژی باقیمانده به مصارف دیگر می‌رسد. مصرف انرژی در بخش‌های صنعت، حمل‌ونقل و مصارف غیرانرژی این کشور به ترتیب 30.25 درصد، 32.74 درصد و 21.41 درصد است و نشان‌دهنده آن است که هر 3 بخش اخیر نسبت به ایران سهم بیشتری از انرژی مصرفی عربستان دریافت می‌کنند.

 تفکیک مصارف انرژی در ایالات متحده امریکا، نشان‌دهنده وضعیتی به ظاهر غیرعادی است. سهم صنعت امریکا از کل انرژی مصرفی این کشور تنها 17.2درصد است و رقمی پایین‌تر نسبت به تمام کشورهایی دارد که در بالا به آنها اشاره شده است. در عوض بخش حمل‌ونقل امریکا همانند عراق با سهم 41.37درصدی بزرگ‌ترین مصرف‌کننده انرژی در این کشور است. سهم مصارف غیرانرژی از سبد انرژی امریکا و سایر مصارف که شامل مصارف مسکونی و اداری است نیز به ترتیب 8.11 درصد و 33.3 درصد است. گزارش‌های دیگر آژانس بین‌المللی انرژی حاکی از آن است که 59 درصد از سوخت مصرفی وسایل نقلیه امریکا بنزین است و از این‌رو می‌توان دلیل مصرف بیش از حد انرژی در بخش حمل‌ونقل را گستردگی استفاده از خودروهای شخصی دانست.

 وضعیت مصرف انرژی در چین تقریبا عکس امریکاست. در چین 50.69درصد از انرژی صرف بخش صنعت می‌شود و حمل‌ونقل تنها 15.66درصد از انرژی را صرف خود می‌کند. مصرف انرژی در بخش‌های متفرقه چین نیز با امریکا تفاوت دارد و تنها 25.33درصد است. با این حال استفاده از حامل‌ها برای مصارف غیرانرژی در چین مشابه امریکاست. با توجه به آنکه وب‌سایت‌های تحلیلی انرژی‌ برترین صنعت جهان را صنعت ذوب‌آهن و تولید فولاد می‌دانند و چین هم براساس گزارش اتحادیه جهانی فولاد، نیمی از فولاد جهان را تولید می‌کند، مصرف قابل ملاحظه انرژی این کشور در بخش صنعت توجیه پیدا می‌کند.

 آخرین کشور مورد بررسی آلمان است؛ کشوری که آمارهای آژانس بین‌المللی حاکی از آن هستند که مصرف انرژی تفکیکی آن تقریبا مشابه ایران است و سهم هر بخش از میزان مصرف کل انرژی این دو کشور، حداکثر بین یک تا دو درصد با هم تفاوت دارد.