پیش‌نیازی به‌نام پیمان پولی
سال ۹۶ تصمیمات زیادی برای بازار ارز گرفته شد که بر تجارت اثر می‌گذاشت. یکی از مهم‌ترین این تصمیمات ممنوعیت ثبت سفارش واردات کالا به دلار بود. هرچند مسوولان با دلایل مختلفی می‌گویند این تصمیم تاثیری بر واردات ندارد و به بعضی کارشناسان با توجه به تحریم U turn از این تصمیم حمایت می‌کنند اما مساله این است که راه‌حل‌های جایگزین برای این روش در نظر گرفته شده است؟ آیا بهتر نبود قبل از این تصمیم با پیمان‌های پولی تجارت به سمت غیردلاری حرکت می‌کرد سپس جلوی ثبت سفارش دلاری گرفته می‌شد؟
داستان U-turn
تا قبل از سال ۲۰۰۸ بانک‌های ایرانی با واسطه بانک‌های خارجی (مانند بانک‌های سویسی) از چرخه دلار استفاده می‌کردند. این نوع همکاری در نظام بانکی با عنوان «U-Turn» شناخته می‌شود. به عبارت دیگر بانک‌های ایرانی بدون داشتن ارتباط مستقیم با سیستم بانکی آمریکا و با استفاده از بانک‌های دیگر از خدمات دلاری بهره می‌بردند. چرا که هرگونه استفاده از دلار در نظام بانکی در هرکجای جهان نیازمند اخذ مجوز لازم از نظام بانکی آمریکاست.
بر همین اساس ایران می‌توانست مهم‌ترین تجارت خارجی خود یعنی فروش نفت خام خود را با استفاده از دلار انجام دهد.
همچنین در طرف دیگر و در واردات از ارز دلار استفاده کند. این اجازه استفاده از ارز دلار بر اساس مقرراتی بود که در آمریکا وجود داشت. مقررات تراکنش‌های مالی ایرانی
(the Iranian Transactions Regulations) به ایران اجازه استفاده از U-Turn (چرخه دلار) را می‌داد.
اما از نوامبر ۲۰۰۸ این مقررات تغییر کرد و بر اساس مصوبه وزارت خزانه‌داری آمریکا استفاده بانک‌های ایرانی از این خدمت ممنوع شد. اداره کنترل دارایی‌های خارجی وزارت خزانه‌داری آمریکا طی یک فدرال رجیستر
(Federal Register) که در تاریخ ۱۰ نوامبر ۲۰۰۸ منتشر شد، اعلام کرد که مقررات قبلی مربوط به تراکنش‌های مالی ایرانی اصلاح شده و در نتیجه اختیارات قبلی مبنی بر اجازه استفاده از U-Turn لغو (revoking) می‌شود.
در برجام در هیچ کدام از بندهای مربوط به تحریم‌های آمریکا و تعهدات آن کشور در برداشتن تحریم‌ها، اشاره به تحریم U-Turn دلار نشده است. در نتیجه این تحریم پابرجا خواهد بود. حال با مشکلاتی که در بازار ارز به وجود آمده است و محدودیت‌های فعلی دولت تصمیم به حذف تدریجی دلار از چرخه اقتصاد ایران دارد.
آیا افق حذف دلار از تجارت، روشن خواهد بود؟
برخی از کارشناسان همچون ابوالحسن خلیلی، عضو اتاق بازرگانی، معتقدند؛ ابتدا به ساکن باید به این امر خطیر توجه شود، کشورهایی که همچون ایران درصدد حذف دلار از تجارت خارجی خود هستند تا چه میزان و حجمی با کشور ما مناسبات و مراودات تجاری دارند.
به واقع، ضریب و حجم تجارت ایران با کشورهای مذکور یا بالعکس موضوع حائز اهمیتی است که نباید و نمی‌توان به سادگی از آن عبور کرد. نکته بعدی معطوف به این موضوع می‌شود که بانک‌هایی که در سطح بین‌المللی فعالیت می‌کنند، اساسا امکان و اجازه دارند که در چارچوب‌های پروتکل‌های بین‌المللی به این امر مبادرت ورزند یا خیر؟ خلیلی، عضو اتاق بازرگانی معتقد است؛ با مثبت بودن پاسخ در قابل هر دو سئوال، می‌توان به آینده و افق روابط تجاری با حذف دلار خوشبین بود. اگرچه اکنون، دلار نخستین ارز جهان به شمار می‌رود، اما این دلیل نمی‌شود که ایران همچنان پیرو بسیاری از کشورهای جهان مناسبات و مراودات تجاری و اقتصادی بین‌المللی خود را با تکیه و تمرکز بر این ارز پیگیری کند.
در طول سالیان اخیر، برخی از کشورها همچون چین و ونزوئلا تلاش نمودند، فاصله خود را با این ارز بیشتر نمایند و برای پیگیری و اجرایی ساختن مراودات تجاری بین‌المللی، از ارزهای جایگزین استفاده نمایند.
عمده ارز کشور از محل تجارت نفت به دست می‌آید و به اعتقاد برخی کارشناسان در صورت جایگزین‌سازی ارز نفتی با دیگر واحدهای پول جهان، امکان حرکت بی‌حاشیه و کم خطرتر در حوزه اقتصادی تسهیل خواهد شد. ونزوئلا و چین هر دو از کشورهایی محسوب می‌شوند که با آمریکا زاویه دارند و روابط میان آنها دوستانه و گرم به نظر نمی‌رسد. برای نخستین‌بار، ونزوئلا پس از اعمال تحریم‌های ادامه‌دار واشنگتن، برای جایگزین‌سازی ارز تجاری خود با دیگر ارزها، تدابیری را تعریف و طراحی نمود.
راه‌حل منطقی
با وجود این حذف دلار نیاز به راه‌حل‌های اجرایی دارد. یکی از این راه‌حل‌ها استفاده از پیمان‌های دو جانبه پولی و همچنین توافقاتی است که از پیش ایران در آن حضور دارد و ظرفیت چنین طرحی را دارند.
باید واقع بین بود هم‌اکنون زمینه حذف دلار در همه معاملات تجاری برای ایران وجود ندارد. هرچند این موضوع تصمیم برخی از مسوولان است، اما حرف زدن با عمل کردن بسیار متفاوت است. حذف دلار موضوع مهمی است که کشورهای قدرتمند بسیاری در دنیا از جمله روسیه مدت‌ها است، تصمیم بر اجرای آن دارند ولی در عمل هنوز موفق نبوده‌اند.
برای حذف دلار از معاملات؛ در ابتدا، آن کشور باید دارنده پول قدرتمند، اقتصاد قوی و شرکای اقتصادی بسیار خوبی باشد تا بتواند در زمینه مبادلات اقتصادی بدون دلار به نتیجه مهمی دست یابد. صرف اینکه تنها با یک کشور مثلا ترکیه به توافق رسیده و در مبادلات خود لیر_ریال را جابه‌جا کنیم کافی نیست. باید گروهی مانند سازمان اکو، اما فعال تشکیل دهیم.
از تاسیس اِکو که در ابتدا سنتو نام داشت 50 سال می‌گذرد. اگرچه این سازمان با محوریت ایران، پاکستان و ترکیه به راه افتاد و اکنون نزدیک به 10 الی 15 کشور دنیا از جمله همسایگان ما عضو آن هستند اما تاکنون هیچ فعالیت و اقدام مثمری نداشته، به‌طوریکه حتی بانک این سازمان با وجود راه‌اندازی و انتصاب مدیرعاملش هیچ فعالیت پولی و بانکی انجام نداده است.
ایران نیز هنوز به عنوان یکی از کشورهای عضو این سازمان با دیگر اعضای این گروه موفق به انجام هیچ گونه مبادله بدون دلار نشده است.
بنابراین ایران برای حذف دلار از معاملات تجاری، باید با گردهم آوردن گروهی هم چون اِکو، پول واحدی بین اعضا در نظر بگیرد. یعنی همان کاری که اتحادیه اروپا انجام داده و لازمه تحقق این امر نیز مقبولیت این واحد پولی بین یکایک اعضا و تمایل آنها برای معامله بدون دلار است.
برای تحقق این تصمیم ایران باید با تمامی کشورهایی که در حال معامله تجاری با آنهاست به توافق برسد تا آنها همگام با ایران به حذف دلار اهتمام ورزند. اما به نظر می‌رسد این موضوع در بسیاری از موارد مورد مقبول کشورهای طرف معامله با ایران نباشد.
هزینه‌های انتقال پول، یک مشوق قوی
با وجود اینکه حرکت در مسیر عدم وابستگی به دلار در شرایط فعلی کاملا منطقی است ما این بحث مهم را نباید فراموش کرد که به جای اجبار تجار امکان انتقال از طریق مشوق‌ها بیشتر وجود داشت. یکی از مهم‌ترین هزینه‌های تجارت بحث هزینه‌های نقل و انتقال پول است که تجارت بسیاری از کالاها را از صرفه اقتصادی خارج می‌کند. ایران نیز می‌توانست قبل از تصمیم دستوری، با تقویت پیمان‌های پولی هزینه تجارت را کاهش دهد. در این حالت تجار بدون هیچ اجباری به خاطر سود بیشتر به سمت حذف دلار از تجارت خارجی اقدام می‌کردند و این اتفاق به مرور و بدون وارد کردن شوک به اقتصاد ممکن می‌شد.
