معنای سقوط نفت برای دریاچه ارومیه
گروه انرژی نادی صبوری
پس از به پایان رسیدن تعطیلات نوروزی و جان گرفتن امورات در ایران، اسحاق جهانگیری، معاون اول رییس‌جمهوری در نخستین اقدام خود در روز 12فروردین به ارومیه رفت تا از وضعیت دریاچه ارومیه بازدید کند. احیای این دریاچه که زمانی بزرگ‌ترین دریاچه نمکی در روی کره زمین بود از ابتدا اهمیت خاصی برای دولت حسن روحانی داشت و نخستین مصوبه دولت یازدهم مربوط به تشکیل ستاد احیای این دریاچه بود. از همان ابتدا اما مشخص بود که نجات احتمالی دریاچه‌یی که در گذشته «چیچست» به معنای «درخشنده» نام داشته است به سادگی ممکن نبوده و زمان زیادی نیز می‌طلبد. جهانگیری اما در جریان بازدید روز یک‌شنبه خود صراحتا اعلام کرد که ایران حتی ممکن است دست به انتقال آب از خارج به این دریاچه زده تا آن را حفظ کند. معاون اول رییس‌جمهوری تصریح کرد که احیای دریاچه ارومیه به هیچ وجه از دستور کار خارج نمی‌شود حتی اگر نیاز به تخصیص «میلیاردها دلار» اعتبار خارجی داشته باشد. جهانگیری در بخشی از صحبت‌های خود گفته که کاهش قیمت نفت روی پیشبرد طرح احیا تاثیر منفی گذاشته است. در گزارش پیش رو علاوه بر نگاهی به صحبت‌های جهانگیری در بازدید اخیر خود از دریاچه ارومیه به مرور بخشی از صحبت‌های حامد قدوسی، استاد دانشکده اقتصاد مالی دانشگاه نیویورک نیز پرداخته‌ایم که مرداد ماه سال 1393 مطرح شده و به نوعی از این سخن می‌گوید که «حد» هزینه کردن برای احیای دریاچه ارومیه کجاست؟
«اگر ما بتوانیم بحران زیست‌محیطی دریاچه ارومیه را حل کنیم، می‌تواند سمبل و پروتوتایپی برای حل سایر بحران‌های زیست‌محیطی کشورمان باشد؛ یعنی برای حل سایر بحران‌ها نیز از همین زاویه نگاه کنیم و پیش برویم چراکه ابعاد آن به گونه‌یی است که می‌تواند به الگویی برای بقیه کارها تبدیل شود.» این جملات بخشی از اظهارات مطرح شده از سوی حامد قدوسی، استاد دانشگاه نیویورک است که مرداد ماه 1394و در جریان جلسه‌یی پیرامون «چالش‌های احیای دریاچه ارومیه» در دانشکده فنی دانشگاه تهران مطرح شد. این سخنان تا حدودی بیانگر سطح اهمیت اقداماتی که در این دریاچه صورت می‌گیرد، است. اهمیتی که شاید بازدید معاون اول رییس‌جمهور در 12فروردین ماه از آن نیز بیانگر آن باشد. روز یک‌شنبه 12فروردین پایگاه اطلاع‌رسانی دولت خبر سفر اسحاق جهانگیری به ارومیه برای بازدید از دریاچه ارومیه را منتشر کرد. در توضیح کوتاه این خبر آمده بود که جهانگیری طی این بازدید در جریان آخرین وضعیت دریاچه قرار گرفت.
هر چند بخش زیادی از متن خبر منتشر شده در پایگاه اطلاع‌رسانی دولت به اقدامات انجام شده اختصاص داشته و کمتر به موضوع «آخرین وضعیت دریاچه» پرداخته شده بود اما آن طور که اسحاق جهانگیری بیان کرده، پروژه احیا اکنون از هدف‌گذاری عقب افتاده است. جهانگیری در بخشی از صحبت‌های خود گفته است:«خوشبختانه درحال حاضر تراز دریاچه ارومیه وضعیت مناسبی دارد البته نسبت به شرایطی که پیش بینی کرده بودیم کمی عقب‌تر هستیم و امیدوارم با اقدامتی که طی سال‌های ۹۷و ۹۸ انجام می‌شود، بتوانیم به مردمی که تحت تاثیر دریاچه ارومیه هستند و به مردم ایران این اطمینان را بدهیم که برنامه احیای دریاچه ارومیه اجرا خواهد شد.»
البته دلایل و ریشه‌های «عقب» بودن از هدف‌گذاری در خلال دیگر صحبت‌های جهانگیری مشخص شده است. معاون اول رییس‌جمهوری در صحبت‌های خود به 5 راهکار برای احیای دریاچه اشاره کرده که دست‌کم در 2مورد از آنها نه صرفا به دلیل مسائل مالی بلکه به دلیل موانعی دیگر ازجمله واهمه از تبعات اجتماعی و سیاسی عملا اقدامات با رویه‌یی کند دنبال شده‌اند. برای مثال معاون اول رییس‌جمهور درخصوص وضعیت بستن چاه‌های غیرمجاز برداشت آب که یکی از معضلات جدی در کاهش سطح دریاچه هستند، گفته است:«تعدادی از چاه‌های غیرمجاز که آثار سیاسی و اجتماعی آن برای استان‌ها و مردم مهم بود و نمی‌خواستیم که شدت عمل در برخورد با آنها زیاد باشد و مردم با مشکل روبه‌رو شوند اما در عین حال تعداد قابل توجهی از چاه‌های غیرمجاز مسدود شد.» موضوع مقاومت استانداری‌ها در مقابل بستن چاه‌های غیرمجاز پیش از این نیز در گفت‌وگوهای متعدد عبدالله فاضلی، دبیر ستاد احیا و تعادل‌بخشی آب‌های زیرزمینی با روزنامه «تعادل» مطرح شده بود. اما اشاره شخصی در سطح معاون اول رییس‌جمهوری به چنین مساله‌یی در نوع خود بی‌سابقه به شمار رفته و به نوعی به این موضوع رسمیت بخشید.
معاون اول رییس‌جمهوری همچنین در تشریح یکی دیگر از راهکارهای احیای دریاچه ارومیه نشان داده که چرا این پروژه از هدف‌گذاری خود عقب است. او درخصوص بازچرخانی آب شهرهای تبریز، ارومیه و برخی شهرهای کوچک که در مسیر هستند و پساب آنها می‌تواند پس از تصفیه به دریاچه ارومیه منتقل شود، گفته است:«براساس گزارشی که به من داده شده، برخی از این طرح‌ها به دلیل اینکه اعتبار لازم آن طور که باید به آنها تخصیص نیافته درحال حاضر متوقف شدن هستند و دلیل آن این است که با محدودیت بودجه روبه‌رو شدیم.»
اسحاق جهانگیری دلیل این محدودیت در بودجه را نه اشتباه محاسباتی در وضعیت بودجه اختصاصی بلکه «افت شدید قیمت نفت» از زمان تصویب مصوبه احیای دریاچه ارومیه دانسته و گفته است:«روزی که تصمیم می‌گرفتیم، قیمت نفت بشکه‌یی ۱۰۰دلار بود اما قیمت نفت و درآمد دولت کاهش پیدا کرد و به همان نسبت زمان اجرای برخی طرح‌ها طولانی‌تر شد.»
گفتنی است، بهای جهانی نفت خام از اواسط سال 2014و درست همزمان با سال دوم فعالیت دولت یازدهم با افت شدید روبه‌رو شده و از سطوح بالای 100دلار به کانال 30دلاری در سال 2016 وارد شد. با وجود اینکه ایران توانست پس از برجام نفت بیشتری را به فروش برساند اما افت قیمت نفت باعث شد، درآمدهای نفتی ایران که محل اصلی تامین بودجه است کاهش بسیار شدیدی را تجربه کند.
معاون اول رییس‌جمهوری البته با تاکید بر اینکه موضوع احیای دریاچه ارومیه به هیچ وجه نمی‌تواند از دستور کار دولت ایران خارج شود، گفته است: «حتی اگر نیاز باشد که میلیاردها دلار اعتبار خارجی برای این کار اختصاص دهیم که طرح‌های انتقال آب از خارج از کشور به دریاچه ارومیه اجرا کنیم حتما این کار را انجام خواهیم داد چون حیات بخش وسیعی از جمعیت کشور وابسته به این دریاچه است و ایران در هیچ شرایطی نمی‌تواند نسبت به دریاچه ارومیه بی‌تفاوت باشد.»
رییس ستاد احیای دریاچه ارومیه با یادآوری اینکه تشکیل این ستاد از نخستین مصوبات دولت تدبیر و امید بود، بیان کرده است: در طول سال‌های گذشته ستاد، تصمیمات متعددی اتخاذ کرده و یکی از مباحث که از ابتدا مطرح بود، موضوع انتقال آب حتی از دریای خزر و از خارج کشور به دریاچه ارومیه بود که این موضوع همچنان در دستور کار قرار دارد و مشاور خارجی نیز انتخاب شده تا مطالعات لازم را انجام دهد.
جهانگیری در بخشی از توضیحات خود درخصوص اقدامات انجام شده برای احیای دریاچه گفته است: «منابع قابل توجهی اختصاص یافت تا بخشی از آب برخی رودخانه‌ها که روی آنها سد احداث شده است به منطقه منتقل شود که روند اجرای این برنامه خوب است و جزو طرح‌هایی است که امیدوارم با اجرای کامل آن میزان قابل توجهی آب تا حدود ۶۰۰ میلیون متر مکعب منابع آب جدید به دریاچه ارومیه منتقل شود.»
او همچنین درخصوص تاثیر عملیاتی شدن طرح بازچرخانی آب در تبریز و ارومیه که اکنون به دلیل کمبود بودجه پیشرفت چندانی نداشته، گفته است: از بازچرخانی آب تبریز ۱۲۰میلیون متر مکعب و از بازچرخانی آب ارومیه ۵۳ میلیون مترمکعب آب پیش‌بینی شده که به دریاچه ارومیه اضافه شود و لایروبی خوبی در مسیر رودخانه‌هایی که به دریاچه ارومیه وارد می‌شوند، انجام گرفته و به همین دلیل با هر بارندگی در استان تقریبا آب از بیشتر رودخانه‌های مسیر بدون معطلی وارد دریاچه ارومیه می‌شود.
رییس ستاد احیای دریاچه ارومیه خطاب به مردم کشور با بیان اینکه کمترین دغدغه‌یی نسبت به اجرای برنامه‌های احیا این دریاچه نداشته باشید، بیان کرده است: البته مسیر انجام این کار مسیری سخت و دشوار است و همه باید به دولت در اجرای این طرح‌ها کمک کنند تا بتوانیم این مسیر را به خوبی طی کنیم.
اما درحالی که جهانگیری در صحبت‌های خود نشان داده است که دولت دست به هر کاری برای احیای دریاچه ارومیه خواهد زد، حامد قدوسی پیش از این چنین شیوه نگاهی به احیای دریاچه را مورد انتقاد قرار داده و از نبود «گفتمان هزینه و منفعت» در این زمینه سخن گفته بود. این اقتصادان در تشریح این نگاه بیان کرده بود:«در هر مداخله اکوسیستمی باید ببینیم چقدر هزینه دارد و در مقابل چه منفعت‌هایی خواهد داشت. همچنین باید تحلیل بازنده‌ها و برنده‌ها را داشته باشیم یعنی ببینیم چه کسی می‌برد و چه کسی می‌بازد و به صورت کلی آیا می‌ارزد که آن را احیا کنیم یا خیر.» او در ادامه عنوان کرده بود:«همه وقتی در مورد احیای این دریاچه صحبت می‌کنند، می‌گویند باید این دریاچه را به نقطه قبلی آن بازگردانیم اما سوال ما به عنوان اقتصاددان این است که چقدر آن را بازگردانیم؟ آیا باید آن را به 100درصد قبلی بازگردانیم یا شاید احیای تنها 70درصد از آن کافی باشد.»
به گزارش «تعادل» قدوسی اعتقاد دارد، ارزش‌های دریاچه شور را می‌توان در 4مورد دید که مورد نخست، ارزش زیبایی‌شناختی آن است و اینکه دریاچه یک عنصر میراث فرهنگی است. نکته که در مورد این ارزش وجود دارد این است که مردم چقدر حاضرند برای حفظ این میراث فرهنگی هزینه بپردازند؟
این اظهارات به نوعی در مقابل اظهارات جهانگیری قرار می‌گیرد که تاکید کرده است، دولت حتی اگر به تخصیص میلیاردها دلار اعتبار خارجی برای احیای دریاچه ارومیه نیاز داشته باشد آن را انجام خواهد داد.
