راهکار حمایت غیر رانتی از تولید در نفت
گروه انرژی مهدی نیکوئی
رهبر معظم انقلاب سال 97 را سال حمایت از کالای ایرانی نامگذاری کرد تا در شرایطی که کشور با مشکل بیکاری و رکود مواجه است، تمام بخش‌های کشور، خود را متمرکز بر بهبود اوضاع کنند. اما مساله آن است که دست‌کم در صنعت نفت مدت‌هاست که مساله بومی‌سازی کالاها و تجهیزات مورد نیاز مطرح شده است و وزیر نفت نیز حدود 2سال پیش از تولید 10 گروه کالای پرمصرف صنعت نفت در داخل کشور خبر داده بود. وی یکی از دلایل این موضوع را خوداتکایی و جلوگیری از مشکلاتی بیان کرد که در دوران تحریم و برای تامین برخی کالاها به وجود آمده بود. اما اکنون که باز هم دولت امریکا سخن از تحریم‌های جدید می‌راند و کشور نیز به اشتغال نیازمند است، سراغ رضا پدیدار رییس سابق هیات‌مدیره انجمن سازندگان تجهیزات صنعت نفت و رییس کمیسیون انرژی اتاق بازرگانی تهران رفتیم تا به این پرسش پاسخ دهیم که در سالی که «حمایت از کالای ایرانی» نام دارد، چه افقی برای تولید کالاهای ایرانی در صنعت نفت وجود داشته و اساسا این تولید در چه وضعی است؟
رضا پدیدار رییس کمیسیون انرژی اتاق بازرگانی تهران در پاسخ به این پرسش که اساسا وضعیت تولیدات «داخلی» کالاها و تجهیزات در صنعت نفت و حمایت از آن تاکنون چطور بوده است، عنوان کرد: «با آنکه امسال مساله حمایت از تولیدات داخلی کشور جنبه رسمی‌تر به خود گرفته، موضوع حمایت از تولید داخلی در صنعت نفت و ساخت 10 گروه کالایی استراتژیک این صنعت در کشور مربوط به حدود 2 سال پیش است. از آن زمان نیز قراردادهای مختلفی در این زمینه امضا و اقدامات لازم انجام شده و نشست‌های بسیاری با سازندگان داخلی برگزار شده است.»
او در تشریح اقدام‌هایی که در این زمینه صورت گرفته عنوان کرد: « تعداد قراردادهای امضا شده در این مدت، 54 یا 55 مورد بوده و سازندگان داخلی با معرفی یک شریک خارجی، آمادگی خود را برای ایجاد خط تولید در داخل کشور اعلام کرده‌اند. براساس این قراردادها امکان انتقال و کسب دانش خارجی هم برای سازندگان ایرانی فراهم می‌شود. شرکای خارجی در این فرآیند دانش فنی و گاهی مقداری از مواد اولیه مورد نیاز را به ایران آورده و محصولات مدنظر را تولید می‌کنند. در نهایت نیز کالاهای تولید شده به وسیله وزارت نفت و مصرف‌کنندگان نهایی که همان شرکت‌های تابعه وزارت نفت هستند، خریداری می‌شود.»
اما آن‌طور که مشخص است، روند و سازوکار حمایتی ترتیب داده شده برای کالاهای صنعت نفت با چالش‌هایی نیز مواجه بوده است. پدیدار در مورد مشکلاتی که در سال‌های گذشته پیش روی تولید داخلی کالاها و تجهیزات نفتی وجود داشته و میزان عقب‌ماندگی از برنامه‌ها بیان کرد: در برخی موارد به دلیل مشکلات اقتصادی و نقدینگی، وزارت نفت و مدیریت تامین کالای نفت نتوانسته‌اند پیش‌پرداخت‌های لازم را پرداخت کنند و به دلیل وقفه ایجاد شده در فرآیندها برخی برنامه‌ها از زمانبندی خود عقب ماند‌ه‌اند.
با وجود این مسائل، ناظران بازار تجهیزات صنعت نفت در ایران از جمله پدیدار که برای چند سال متوالی ریاست انجمن سازندگان تجهیزات صنعت نفت را بر عهده داشت، اعتقاد دارند که طرح 10 گروه کالای پر مصرف پیشرفت‌هایی نیز داشته است. پدیدار درباره جزئیات پیشرفت تولید 10 گروه کالای پرمصرف صنعت نفت در 2 سال گذشته بیان کرد: «پروژه نخست، پروژه ساخت تجهیزات سرچاهی و تجهیزات درون‌چاهی بود. قراردادها در این پروژه بسته شده اما تمام موارد آن اجرا نشده است. در نهایت پروژه به تولید نهایی و انبوه منجر نشده است.»
او ادامه داد: « در مورد پروژه پمپ‌های ای‌اس‌پی یا پمپ‌های درون‌چاهی، قراردادها بسته شده اما هنوز عملیات اجرایی آغاز نشده است. در واقع مقدمات آماده شده اما هنوز به تولید نرسیده‌اند. در پروژه تولید انواع مته‌های حفاری نیز با دو شرکت قرارداد بسته شده اما هنوز به تولید محصول نرسیده است.»
تنوع کالاهای مصرفی در صنعت نفت زیاد بوده و همین باعث شده است، مسوولان دست به اولویت‌بندی برای حمایت از این کالاها بزنند. «تولید شیرهای ایمنی و تجهیزات جانبی» یکی از دیگر مواردی است که طبق اظهارات رییس کمیسیون انرژی اتاق بازرگانی تهران قراردادهای مربوط به آن بسته شده و برخی از آنها هم به تولید رسیده‌اند.
پدیدار در ادامه عنوان کرد: « قرارداد تولید لوله‌های موسوم به لوله‌های بدون درز نیز در زمستان سال گذشته منعقد شده است. پروژه ساخت الکتروموتورهای ضد انفجار نیز در دستور کار قرار داشته که قراردادها بسته شده و پیش‌پرداخت‌های لازم نیز داده شده اما هنوز به محصول نهایی و تولید تجاری نرسیده است.»
آن‌طور که رییس سابق استصنا عنوان می‌کند، جز این موارد رویکردهای حمایتی دیگری نیز به صورت مقطعی در کالاهای صنعت نفت وجود دارد، او در این زمینه عنوان کرد: « تولید قطعات ماشین‌های دوار مانند توربین و کمپرسور از دیگر پروژه‌های برنامه‌ریزی‌شده صنعت نفت است که البته به صورت مقطعی و موردی است و این پروژه در حال اجراست.»
اما آن‌طور که مشخص است، گروه کالاهای استراتژیک، فولادهای آلیاژی و پروژه ابزارهای اندازه‌گیری در حفاری و پیگ‌های هوشمند تاکنون هیچ پیشرفتی نداشته‌اند.
پدیدار در جمع‌بندی وضعیت تولید 10 گروه کالای استراتژیک صنعت نفت بیان کرد: اکثر فعالیت‌ها پس از گذشت 2سال هنوز در مرحله مطالعات و طراحی هستند، بخشی از آنها پیش‌پرداخت گرفته‌اند و بخشی نگرفته‌اند اما به‌طور کلی هنوز به مرحله تولید و عرضه نرسیده‌اند. در این میان 3 گروه آخر کالاها بدترین وضعیت را دارند و با بلاتکلیفی هنوز مناقصه‌هایشان نیز انجام نشده است.
او در تشریح حوزه‌هایی که دولت می‌تواند از طریق آنها از تولید کالاهای داخلی صنعت نفت حمایت کند، بیان کرد: مهم‌ترین مساله، حمایت‌های مالی است که البته به دلیل مشکلات اقتصادی و کمبود ارز، دولت توانایی چندانی برای انجام این حمایت نداشته است. با توجه به این شرایط، دولت دست‌کم می‌تواند در گام نخست از کالاها و محصولاتی که بومی‌سازی شده‌اند، حمایت کند. با توجه به آنکه بومی‌سازی تجهیزات و کالاهای صنعت برق از 20 سال پیش شروع شده و بسیاری از تجهیزات و کالاها در کشور تولید می‌شوند، دولت می‌تواند برای آنها اقدام به حمایت مالی، تخصیص تخفیف‌های مالیاتی، تخفیف بیمه، گشایش اعتبارهای اسنادی و سفارش‌دهی انبوه کند. اما علاوه بر این پروژه‌های به تولید رسیده، حمایت مالی و فنی از تولیدکنندگان 10گروه کالاهای استراتژیک می‌تواند منجر به دستیابی به هدف بومی‌سازی تجهیزات و کالاهای صنعت نفت شود.
رییس هیات‌مدیره استصنا در خصوص امکان جذب سرمایه‌های خارجی و جبران کمبود حمایت مالی از بومی‌سازی بیان کرد: بر اساس قراردادهایی که هم‌اکنون متداول است، شرکت‌های خارجی برای نظارت و تولید به ایران می‌آیند. در چنین شرایطی اگر قرار باشد، تامین سرمایه هم به آنها واگذار شود، نیاز است تا سود زیادی به آنها پرداخت شده و هزینه قراردادها بالاتر می‌رود. از این‌رو صرفه اقتصادی در آن است که منابع مالی مورد نیاز از داخل کشور تامین شود.
وی در پاسخ به این پرسش که چه راهکاری برای تبدیل نشدن حمایت‌های وزارت نفت به «رانت» برای تولید داخل که در نهایت خروجی آن کیفیت پایین محصول است وجود دارد، عنوان کرد: « بر اساس آخرین آمارها، تعداد کل تولیدکنندگانی که در سامانه وزارت نفت ثبت‌نام کرده‌اند، 1400مورد است. حتی اگر وزارت نفت از تمام این شرکت‌ها درخواست تولید تجهیزات و کالا کند، باز هم برای تامین نیاز داخلی کافی نیست؛ چرا که حدود 1.2میلیون قطعه کالاها فقط برای تجهیز (و نه تعمیر و نوسازی) صنعت نفت نیاز است. در نتیجه پتانسیل ایجاد رانت در این زمینه وجود ندارد.»
این فعال با سابقه صنعت نفت افزود: هم‌اکنون کشور ظرفیت تولید 70درصد از این قطعات را دارد که البته اگر نگاهی واقع‌بینانه داشته باشیم، باید بیان کنیم که احتمالا تنها 50درصد ظرفیت تولید فعال وجود دارد. اما 50درصد باقیمانده را هم می‌توان با سرمایه‌گذاری‌های مشترک و با همکاری شرکای خارجی تولید کرد که البته نیازی به چنین کاری نیست؛ چرا که تمام کالاها و قطعات صرفه اقتصادی ندارند و قرار نیست هر کشوری تمام محصولات مورد نیاز خود را در داخل بسازد.
رییس سابق هیات‌مدیره انجمن سازندگان تجهیزات صنعت نفت ایران در پایان بیان کرد: به‌طور کلی معنای حمایت از تولید ملی آن نیست که تمام درهای مملکت را بسته و هر محصول و کالای بی‌کیفیت تولید شده‌یی را خریداری کنیم. کالاهای تولید شده ایرانی باید رقابت‌پذیر باشند و علاوه بر کیفیت خوب بتواند با قیمت مناسب با کالاهای تولید شده در کشورهای دیگر رقابت کند. در این میان دولت هم موظف خواهد بود که کالاهای مورد نیاز را در صورت موجود بودن در کشور از داخل تامین کند. در صورت نبود توانایی در تولیدکنندگان برای تولید قطعه‌یی مشخص، دولت به موازات واردات قطعه به بررسی دلیل این موضوع پرداخته و مشکلات مختلفی مانند کمبود اعتبار یا نیاز به اعتبار اسنادی را رفع کند. از طرفی اعطای امتیازاتی مانند بخشودگی مالیاتی باعث می‌شود تا تولیدکنندگان داخلی مسیر دشوار اولیه را پشت سر بگذارند. پس از آنکه این شرایط برای تولیدکنندگان فراهم شد، آنها باید شرایط را به نحوی رقم بزنند که بتوانند بدون حمایت‌های گمرکی با شرکت‌های خارجی رقابت کنند. از دیگر وظایف آنها ایجاد اشتغال است تا به عنوان مثال در ازای حمایت از تولید داخلی، 100 هزار شغل جدید برای کشور فراهم شود.
