توسعه ابزارهای مالی‌اسلامی در بورس‌ایران
روز یک‌شنبه دهمین نشست بین‌المللی بازار سرمایه اسلامی برگزار شد. رییس سازمان بورس و اوراق بهادار در پیامی، هدف از برگزاری این نشست را فراهم‌سازی فرصتی جهت هم‌اندیشی و بحث درباره آخرین دستاوردهای مالی اسلامی در ایران و دیگر کشورها دانست. در پیام شاپور محمدی آمده است: سازمان بورس و اوراق بهادار بهعنوان نهاد ناظر بازار سرمایه ایران، تا به حال 9 گردهمایی بین‌المللی بازار سرمایه اسلامی را با همکاری بانک توسعه اسلامی (IDB) و موسسه آموزش و پژوهش اسلامی (IRTI) با موفقیت برگزار کرده است.
محمدی هدف سازمان بورس و اوراق بهادار و بانک توسعه اسلامی از برگزاری این نشست را فراهم آوردن فرصتی جهت هم‌اندیشی و بحث درباره آخرین دستاوردهای مالی اسلامی در ایران و سایر کشورها دانست و ابراز امیدواری کرد مجموع اقدامات انجام شده در نیل به اهداف خود موفق و ثمربخش باشد. به گفته رییس سازمان بورس و اوراق بهادار در سال 2005، قانون «بازار اوراق بهادار» در مجلس شورای اسلامی تصویب و براساس آن ساختار نظارتی در بازار سرمایه تغییرات اساسی پیدا کرد. یکی از تحولات ایجاد شده، تشکیل کمیته تخصصی فقهی در سازمان بورس و اوراق بهادار بود که در سال 2007 میلادی به وقوع پیوست؛ این کمیته بهصورت تخصصی بر ابزارها، نهادهای مالی و قراردادهای بازار سرمایه نظارت دارد. در پیام سخنگوی سازمان بورس آمده است ماموریت کمیته فقهی بررسی و ارائه نظر شرعی راجع به ابزارها، بازارها و نهادهای مالی در بازارهای مالی کشور است و شامل هشت عضو است.
بازمهندسی محصولات بازار سرمایه
به گفته رییس سازمان بورس و اوراق بهادار، این نشست بین‌المللی که با عنوان بازمهندسی محصولات بازار سرمایه اسلامی نام‌گذاری شده در پی آن است که بتواند فرصتی را برای همفکری درخصوص بازسازی ساختار برخی محصولات بازار سرمایه اسلامی بین اندیشمندان و متخصصان مالی اسلامی برقرار کند. به گزارش سنا، شاپور محمدی در پیام خود بیان داشت: در حال حاضر، ابزارهای مالی منطبق با شریعت عموما در بازارهای مالی وجود دارد اما تحولات در ساختارهای مالی و اقتصادی جوامع چه در سطح داخلی و چه بین‌المللی باعث شده تا ساختارهای مرسوم در برخی موارد از کارایی لازم برخوردار نباشد و در نتیجه آن، سرمایه‌گذاران و متقاضیان تامین مالی نتوانند به صورت مطلوب و بهینه از این ساختار در جهت رفع نیازهای خود بهره‌برداری کنند.
از این رو، این دوره با هدف ارائه راهکارهایی جهت بازمهندسی محصولات بازار سرمایه اسلامی طراحی شده است. وی همچنین مزیت‌های این دوره از نشست را نسبت به ادوار گذشته این‌چنین برشمرد: بازار سرمایه ایران به‌دنبال آن است که بتواند بخشی از تجارب خود در زمینه توسعه مبتنی بر شریعت اسلام را با شرکت‌کنندگان در میان گذاشته و از نظرات ارزشمند آنها مطلع شود. همچنین هدف دوم که از این نشست دنبال می‌کنیم عبارت است از اینکه نظرات خبرگان و متخصصان مالی اسلامی غیرایرانی را دریافت کنیم و بتوانیم از آن نظرات در مسیر تکامل این بازار استفاده کنیم.
در ادامه این پیام آمده است: بی‌شک برگزاری نشستهای آموزشی، خلق ایدهها و فکرهای جدید مبتنی بر دستاوردهای گذشته را فراهم می‌کند و راه توسعه آینده را هموارتر خواهد کرد. از سویی، پژوهشگران و علاقهمندان مالی اسلامی شرکت‌کننده در این نشست، اعم از سخنرانان و شرکت‌کنندگان نیز، در این مجال آخرین تحولات مالی اسلامی در جهان را با پژوهشگران و سخنرانان ایرانی به اشتراک گذاشته و زمینه بهروز رسانی و توسعه دانش مالی اسلامی را برای پژوهشگران مالی اسلامی در ایران فراهم میآورند. توسعه ابزارها و نهادهای مالی در بازار سرمایه ایران براساس موازین فقه امامیه است. بدین منظور کمیته تخصصی فقهی بهعنوان بازوی اجرایی سازمان بورس و اوراق بهادار، وظیفه انطباق ابزارها و نهادهای مالی با موازین شرعی را بهعهده دارد و چنانچه درخصوص محصول جدیدی در بازار سرمایه، کمیته فقهی ساختار آن را از نظر انطباق با موازین شریعت اسلام تایید کند، آن سازوکار عملیاتی نخواهد شد.
تامین مالی دولت از طریق انتشار اسناد خزانه اسلامی
در بخش دیگری از پیام رییس سازمان بورس و اوراق بهادار به توسعه ابزارهای مالی اسلامی در بازار سرمایه ایران اشاره شده و در این خصوص آمده است: در راستای توسعه بازار صکوک و سایر ابزارهای مالی اسلامی، طی چند سال اخیر، بازار سرمایه ایران به پیشرفت‌های چشمگیری نائل شده است. در حال حاضر در بازار صکوک ایران، انتشار اوراق مشارکت، اوراق اجاره شرکتی و دولتی، اوراق مرابحه دولتی و شرکتی، اوراق سلف موازی استاندارد، اوراق رهنی، اسناد خزانه اسلامی و اوراق استصناع اجرایی شده است. همچنین تاکنون دولت از اسناد خزانه اسلامی، اوراق اجاره و مرابحه جهت تسویه دیون خود و تامین مالی طرح‌ها استفاده کرده و بازار سرمایه ایران راهکار مختلفی را از محل انتشار صکوک و اسناد خزانه اسلامی برای بخش خصوصی و دولتی فراهم آورده است و بخشی از این توسعه راهکارها، از محل بازمهندسی ساختار ابزارهای فعلی بوده است.
به گفته سخنگوی سازمان بورس، در حال حاضر حجم انتشار اوراق مزبور در مجموع به بیش از 500هزار میلیارد ریال رسیده است و دولت جمهوری اسلامی ایران با استناد به قانون بودجه و سایر دستورالعمل‌ها از محل انتشار اسناد خزانه اسلامی تامین مالی می‌کند. همچنین به مدد بازمهندسی ساختار اوراق اجاره، این امکان برای دولت جمهوری اسلامی ایران فراهم آمده تا بتواند از محل انتشار اوراق اجاره تامین مالی کند و علاوه بر این، تاکنون از طریق سازوکار انتشار اوراق مرابحه و سلف نیز زمینه تامین مالی بخش دولتی فراهم شده است همچنین در سال گذشته، ارزش اوراق اجاره منتشره به رقمی بیش از 35هزار میلیارد ریال رسید و بنگاه‌های اقتصادی بخش خصوصی و دولتی توانستند از محل این اوراق تامین مالی کنند.
همچنین طی دوره مذکور، بیش از 100 هزار میلیارد ریال اوراق مشارکت منتشر شد که تماما از سوی سرمایه‌گذاران خریداری شد. همچنین ارزش انتشار اوراق سلف نیز به رقمی بیش از 15 هزار میلیارد ریال رسید.
انتشار 110 هزار میلیارد ریال اوراق اجاره
در سوی دیگر، آیت‌الله غلامرضا مصباحی رییس کمیته فقهی سازمان بورس و اوراق بهادار، آخرین تحولات مرتبط با بازمهندسی بازار سرمایه اسلامی در ایران را تشریح کرد. وی با بیان اینکه کمیته تخصصی فقهی سازمان بورس تاکنون بیش از
۱۷۰ جلسه برگزار کرده است، گفت: این کمیته متشکل از ۵ فقیه آشنا به مسائل اقتصادی و مالی، یک حقوقدان، یک متخصص مالی و یک اقتصاددان است. وی با بیان اینکه مصوبات کمیته تخصصی فقهی در نظام بازار سرمایه ایران لازم‌الاجراست، گفت: جلسات این کمیته، غالبا دو بار در ماه و در محل سازمان بورس و اوراق بهادار برگزار می‌شود و طی این جلسات، موضوعاتی که حسب وظایف ابلاغی کمیته فقهی از آن استعلام شده است مورد بحث و بررسی قرار می‌گیرد. در نتیجه این مباحث، مصوبه کمیته فقهی تهیه و متعاقبا ابلاغ می‌شود.
این مصوبه، مبنای طراحی ابزارها و قراردادها و تهیه مقررات مربوط به آنها قرار می‌گیرد. رییس کمیته فقهی سازمان بورس سپس با اشاره به برخی فعالیت‌های این کمیته در یک سال گذشته اظهار داشت: کمیته فقهی، بعد از بررسی ابعاد فقهی راهکاری ارائه کرد که برمبنای آن بتوان ساختار اوراق جعاله را به‌گونه‌یی تنظیم کرد که نوآوری‌هایی در ساختار انتشار این اوراق پدید آید.
وی افزود: گرچه تاکنون اوراق جعاله در بازار سرمایه ایران به مرحله انتشار نرسیده، اما در صورت فراهم آمدن زیرساخت‌های اجرایی آن امید می‌رود در آینده‌یی نزدیک شاهد عملیاتی شدن این اوراق باشیم. آیت‌الله مصباحی‌مقدم همچنین گفت: یکی دیگر از موضوعاتی که درخصوص نوآوری‌های مالی در سال گذشته در کمیته تخصصی سازمان بورس و اوراق بهادار بررسی شد، ساختار انتشار اوراق مرابحه دولتی بود. به گفته این مقام مسوول، از سال ۲۰۱۱ میلادی، انتشار اوراق مرابحه دولتی در بازار سرمایه ایران آغاز شد و از آن زمان تاکنون بیش از ۱۵ اوراق مرابحه، برای تامین مالی شرکت‌ها منتشر شده است. وی اظهار داشت: تاکنون بیش از ۷۰ هزار میلیارد ریال، ارزش اوراق مرابحه منتشر در بورس بوده که بخش قابل‌توجهی از آن به تامین مالی دولت اختصاص داشته است.
آیت‌الله مصباحی‌مقدم در ادامه درخصوص انتشار اوراق ارزش با امکان تسویه ریالی افزود: بازمهندسی محصولات بازار سرمایه اسلامی یک نوآوری در ساختار انتشار صکوک بود و مطابق آن این امکان برای ناشر و سرمایه‌گذاران در صکوک فراهم می‌شود که مطابق ساز و کارهایی که بین آنها توافق می‌شود، بتوانند سود و اصل این اوراق را برمبنای پول رایج داخلی یا ارز خارجی تسویه کنند. وی در ادامه گفت: بعد از بررسی صلاحیت‌ها و امکان سنجی اوراق مذکور و صدور تاییدیه لازم، اوراق طبق ساز و کار بازار سرمایه منتشر می‌شود. براساس میزان تامین مالی ارز، هر ورقه برمبنای مقدار معینی ارز مشخص شده، منتشر می‌شود. سپس سرمایه‌گذاران با پرداخت ارز یا معادل ریالی آن به قیمت روز، اوراق مذکور را خریداری می‌کنند. در ادامه، در مواعد از پیش تعیین شده، سود اوراق برمبنای ارز مبنای انتشار اوراق محاسبه می‌شود ولی پرداخت آن برمبنای معادل ریالی آن در زمان پرداخت سود خواهد بود. رییس کمیته فقهی سازمان بورس در این خصوص افزود: کمیته فقهی پس از بررسی نوآوری پیشنهادی در ساختار انتشار صکوک ارز پیوند، اعلام کرد در صورتی که از ظرفیت انتشار اوراق ارزی به صورت صحیحی بهره‌برداری شود، می‌توان بخش قابل‌ملاحظه‌یی از ریسک‌های مربوط به نوسانات ارز را برای ارکان انتشار صکوک مدیریت کرد.
وی درخصوص نوآوری‌های مطرح شده درباره اوراق سلف اعلام کرد: کمیته فقهی پس از بررسی‌های متعدد، تاکید کرد که استفاده از دو قرارداد اختیار معامله در فرآیند انتشار اوراق سلف با رعایت برخی ملاحظات فقهی صحیح است. ازجمله اینکه زمان اعمال دو اختیار معامله یا نرخ اعمال باید به‌گونه‌یی متفاوت باشد که از نظر عرف کارشناسان بازار سرمایه احتمال وقوع قیمت دارایی در بین آن دو منطقی باشد. وی با ارائه آماری از اوراق منتشر شده در بازار سرمایه اظهار داشت: حجم اوراق سلف در بازار سرمایه به رقمی بیش از 65 هزار میلیارد ریال رسیده و بیش از 110 هزار میلیارد ریال اوراق اجاره در بازار سرمایه منتشر شده که حدود 35 هزار میلیارد آن مربوط به سال‌های گذشته است.
