سقوط دولت بیات

بیست‌وهشتم فروردین 1324 کابینه مرتضی قلی بیات (سهام‌السلطان) سقوط کرد. این کابینه در 29 آبان 1323 خورشیدی شکل گرفته بود. مجلس با هدایت سیدضیاالدین طباطبایی در 25 فروردین 1324 خورشیدی عملکرد او را از نظر سیاست خارجی و داخلی استیضاح و دولت او به‌دلیل کسب نکردن رأی اعتماد، سقوط کرد.

سهام‌السلطان در نخستین کابینه دوران رضاخان که به ریاست محمدعلی فروغی ذکاءالملک تشکیل شد به عضویت دولت درآمد و وزیر مالیه شد. عمر این کابینه بیش از 6 ماه طول نکشید، ولی بیات مجددا به نمایندگی مجلس انتخاب شد و تا پایان دوره سیزدهم مجلس شورای ملی، مجموعا 10 دوره، در مجلس شورای ملی از طرف مردم اراک به نمایندگی مجلس انتخاب شد. هیچ کس در همه دوران نمایندگی و نایب‌رییسی مجلس، از او سخنی در مخالفت با قانونی، دولتی یا کسی نشیند.

در انتخابات دوره چهاردهم مجلس شورای ملی نتوانست کرسی نمایندگی را به دست آورد، ولی علی سهیلی انجام‌دهنده انتخابات، رضایت او را به نحو دیگری فراهم کرد و به او پست وزارت دارایی داد. پس از سقوط کابینه سهیلی در دوره نخست‌وزیری ساعد مراغه‌ای، وزیر مشاور شد. بعد از شهریور 1320 و برکنار شدن رضاشاه، بیات با همکاری سیدمحمدصادق طباطبایی و باقر کاظمی و امان‌الله اردلان و ابراهیم زند به تشکیل حزب مردم همت گماشتند. سوابق آزادی‌خواهی طباطبایی موجب شد که عده زیادی به این حزب بپیوندند و با توجه به این نکته که طباطبایی رییس مجلس شورای ملی نیز بود، حزب مزبور در مجلس طرفدارانی پیدا کرد.

به دنبال رد توام با خشونت پیشنهاد روس‌ها توسط دولت ساعد، حکومت با تهدید‌های کافتارزاده (و در حقیقت استالین) به وحشت افتاد و در پی آن بود که شخصی ملایم و در عین حال مخالف امتیازدهی به روس‌ پیدا کند. که از حمایت اقلیت مجلس نیز برخوردار باشد. در این وقت، بعد از دو هفته بلاتکلیفی، اکثریت مجلس، به دلیل اینکه وقتی افشا شد دولت ساعد مذاکراتی در مورد نفت شمال انجام داده و به دنبال نطق تند دکتر مصدق علیه ساعد، به نخست‌وزیری دکتر مصدق اظهار تمایل کرد تا وی قضیه نفت را حل کند.

 مصدق طی نامه‌یی به شاه و مجلس اطلاع داد که مقام نخست‌وزیری را به شرطی قبول می‌کند که امکان بازگشت وی به مجلس در صورت استعفا از نخست‌وزیری تضمین شود و چون این امر مورد موافقت قرار نگرفت، مجلسیان متوجه رجال صدر مشروطه شدند. صادق مستشارالدوله زمینه مساعدی برای نخست‌وزیری داشت، لیکن اقلیت 50 نفری مجلس به لیدری دکتر مصدق، به بیات (خواهرزاده مصدق) توجه داشت. بیات توانست فراکسیون‌های میهن و اتحاد ملی را با خود همراه کند. بیات با پشتیبانی اقلیت مجلس، و براثر بی‌تفاوتی اکثریت و البته با مخالفت فراکسیون دموکرات در 4 آذر 1323 به نخست‌وزیری رسید. وزارتی که زیاد دوام نیاورد و در فروردین 1324 به پایان رسید.