باد دیوانه و بارش‌های نامعمول
گروه انرژی| فرداد احمدی|
درحالی که به دلیل کم‌بارشی بی‌سابقه در پاییز و زمستان سال 96 وضعیت منابع آبی ایران نگران‌کننده شده بود، بارش‌های اردیبهشت و خرداد امسال قوت قلبی به مردم و مسوولان داد و این عقیده را به ذهن بسیاری متبادر کرد که آب و هوا درصدد جبران کم‌کاری خود در پاییز و زمستان گذشته است. در عین حال حدس و گمان درباره دخالت مصنوعی انسان برای افزایش بارش‌ها نیز قوت گرفت. گمانه‌زنی‌ها بازار شایعات را نیز داغ کرد و حتی عده‌یی ادعا کردند که بارش‌های ماه‌های اخیر مرهون دانش و تلاش‌های آنهاست که از خارج از کشور و به صورت مستقل اقداماتی را انجام داده‌اند. ادعاها به قدری ادامه پیدا کرد که حتی دولت ایران هم به دلیل عدم توجه به توانایی این گروه در سوق دادن ابرها به سمت فلات ایران مورد اتهام قرار گرفت. روزنامه تعادل برای شناسایی چرایی افزایش بارش ماه‌های گذشته پیش‌تر گفت‌وگویی با فرید گلکار، مدیر مرکز ملی تحقیقات و مطالعات باروری ابرها انجام داده بود. گلکار در این گفت‌وگو بارش‌ها را طبیعی توصیف و ابراز کرد، ابرها بارور نشده‌اند. این بار برای شفاف‌تر شدن ماجرا «تعادل» گفت‌وگویی را با احد وظیفه، معاون توسعه و پیش‌بینی هواشناسی انجام داد. وظیفه هر گونه ادعا درباره احتمال دخالت انسانی در بارش‌های اخیر را رد کرد و تاخیر در شکل‌گیری پشته‌های اقلیمی مرسوم فلات ایران را علت بارش‌های چند وقت اخیر و تغییرات در جریان‌های جوی اروپا را علت کم‌بارشی پاییز و زمستان گذشته دانست. معاون توسعه و پیش‌بینی هواشناسی، تاثیر تغییرات اقلیمی جهانی بر شکل بارش‌های ایران را محتمل دانست اما ضمن اشاره به پیچیده بودن معادلات هواشناسی اظهار کرد که در پیش‌بینی آب و هوا هیچ قطعیتی وجود ندارد و نمی‌توان انتظار داشت که در سال آینده نیز با وضعیتی مشابه امسال مواجه شویم که بتواند به افزایش منابع آبی ایران کمک کند. او همچنین به پرسش پتانسیل «باروری ابرها» برای کمک به شرایط آبی در ایران نیز پاسخ داده و بیان کرد که اساسا در ایران باروری ابرها به شکل طبیعی صورت می‌گیرد و مقدار مصنوعی آن چندان قابل توجه نخواهد بود. در ادامه گفت‌وگوی روزنامه تعادل با معاون توسعه و پیش‌بینی هواشناسی را می‌خوانیم.
وضعیت خارج از عرف بارش‌های یکی دو ماه اخیر، این گمانه را تقویت کرده که دخالت انسانی در میان است. آیا دخالت انسانی چنین بارش‌هایی را رقم زد یا بارش‌ها به صورت طبیعی رخ داده‌اند؟
برای پاسخ به این سوال باید ابتدا توضیحاتی مقدماتی ارائه دهم. به حالتی از الگوی جوی که وضعیت پایداری را در منطقه حاکم کرده و مانع بارش می‌شود، پشته می‌گویند. از طرفی بیشتر جبهه‌های بارشی و توده‌های هوایی که به ایران وارد می‌شود از روی اروپا گذر کرده و از سمت غرب وارد ایران می‌شوند. بنابراین اینکه چه الگویی روی اروپا قرار دارد و چگونه مسیر ورود توده‌های هوا به ایران را ساماندهی می‌کند، مهم است. برای مثال اگر الگویی در اروپا باشد که حداکثر بارش را از سامانه دریافت کند یعنی سامانه بعد از آنکه از روی اروپا می‌گذرد، زهکش شود و در منطقه ما به پشته تبدیل شود، بارش‌های قابل ملاحظه‌یی را برای کشور ما به همراه نخواهد داشت. زمستان کم‌بارشی که در سال 96 تجربه کردیم به دلیل حاکم شدن چنین وضعیتی بود. حال اگر فرض کنیم که روی اروپا پشته شکل بگیرد، بارش‌ها در ایران بیشتر خواهد شد.
معمولا در تابستان‌ها پشته‌یی بسیار قوی در ایران حاکم می‌شود که ناشی از موسم هند است. به همین دلیل سامانه‌هایی که از اروپا می‌آیند در ترکیه متوقف می‌شوند و نمی‌توانند وارد ایران شوند. همین امر باعث می‌شود، ترکیه در تابستان‌ها بارش داشته باشد ولی ایران نداشته باشد. چون در فصل تابستان یک پشته بسیار قوی در سطوح میانی و فوقانی فلات ایران حاکم می‌شود و مثل یک سد عمل می‌کند.
وضعیتی که در بارش‌های بهاره امسال اتفاق افتاد بدین شکل بود که روی اروپا پشته‌یی شکل گرفت و سامانه‌ها نتوانستند در آن منطقه ایجاد بارندگی کنند. این سامانه‌ها به محض آنکه از روی آن پشته عبور می‌کردند در فلات ایران تبدیل به ناوه می‌شدند که همین ناوه‌ها مسوول بارش هستند. بنابراین الگویی که روی اروپا شکل گرفت برای ایجاد ناوه‌ها در ایران بسیار موثر بود و باعث شد برخی از سامانه‌ها و امواج از پایین دریای مدیترانه و جنوب اروپا به سوی ایران منتقل شده و بارش‌هایی را برای کشور ما فراهم کند.
در صورتی که امواج یاد شده به سمت ایران بیاید، اگر از روی دریای مدیترانه، دریای سرخ و اقیانوس هند، جریان‌های سطحی خوبی شکل بگیرد که بتواند به خوبی رطوبت را منتقل کند در ایران بارش خواهیم داشت. این اتفاق معمولا در زمستان و پاییز رخ می‌دهد و با ادامه یافتن زمستان این فرآیند بهتر صورت خواهد گرفت. بنابراین بارش‌های بهاری اخیر که چه از نظر کارشناسی و چه از نظر دید عامه مردم بارش‌های خوبی بود و بخشی از کمبود بارش زمستانی را جبران کرد، ناشی از وضعیت الگوی بزرگ مقیاسی است که در اروپا و خاورمیانه شکل گرفته و ربطی به مسائل دیگری ندارد.
طی روزهای گذشته شاهد بودیم که هوا در طول روز خیلی گرم و در طول شب ابری می‌شد و رعد و برق می‌زد. گاهی هم بارش‌هایی صورت می‌گرفت. آیا آن وضعیت کلی حاکم بر اروپا و خاورمیانه که دلیل بارندگی‌های اردیبهشت ماه بوده است، همچنان ادامه دارد؟ اگر همچنان ادامه دارد، آیا می‌توان پیش‌بینی کرد که تا چه زمانی ادامه خواهد یافت؟
بخشی از بارش‌های این چند روز مربوط به همان وضعیت کلی حاکم بر اروپا و خاورمیانه است. یعنی یک موج بزرگ مقیاس در منطقه حاکم است و هنوز آن جبهه‌یی که در تابستان‌ها روی ایران حاکم می‌شود و اجازه ورود سامانه‌ها را نمی‌دهد هنوز به خوبی شکل نگرفته است. در واقع جبهه مذکور هنوز در عرض‌های پایین قرار دارد و در روزهای آینده که هوا گرم‌تر خواهد شد به سمت عرض‌های بالاتر حرکت کرده و وضعیتی متناسب با الگوی دایمی اقلیم ما حاکم می‌شود. آن الگو هنوز به طور کامل شکل نگرفته و روی فلات ایران مستقر نشده است. اکنون در مناطق جنوبی‌تر منطقه روی عربستان، خلیج‌فارس و بخش‌های جنوبی ایران قرار دارد و بخش‌های شمالی ایران هنوز می‌توانند از امواج غربی بهره‌مند شوند. هوا در بهار و تابستان که دما بالاتر است، رطوبت بیشتری را به نسبت زمستان در خود نگه می‌دارد. بنابراین اگر هوای سردی توسط موج‌های هواشناسی در فرازهای بالا از آسمان عبور کند به خصوص بعدازظهر که حداکثر انرژی را در سطوح پایین داریم بستر مناسبی برای شکل‌گیری ابرهای جوششی فراهم خواهد شد. بنابراین در تابستان ملاحظه می‌کنیم که آسمان صاف است ولی نقطه‌یی از آن ابرهایی به صورت گل‌کلم دیده می‌شود. این نوع ابرها با گرمای روز تقویت شده و هنگام غروب به حداکثر انرژی خود می‌رسند. سپس با انجام فرآیند میعان انرژی خود را تخلیه کرده و باران تشکیل می‌شود. بارش‌های این ابرها عمدتا به صورت رگبار و رعد و برق خواهد بود و به صورت لحظه‌یی بادهای شدیدی را به همراه دارند.
عکس این رخداد در زمستان اتفاق می‌افتد که باعث شکل‌گیری ابرهای پوششی می‌شود. یعنی ابرهای یکنواختی که همه آسمان را پوشش داده و رشد قائم زیادی ندارد
آیا این تغییرات در نوع و میزان بارش‌ها، ارتباطی با مساله تغییر اقلیم جهانی دارد؟ اگر چنین است، آیا می‌توان انتظار داشت که در سال آینده، اتفاقات مشابه آنچه امسال تجربه کردیم، تکرار شود یا امسال فقط یک استثنا بوده است.
پاسخ صریح و مشخصی برای این سوال وجود ندارد. تنها چیزی که داریم، انعکاس مدل‌های اقلیمی است که به صورت تخمینی محاسبه می‌شوند. با توجه به آنچه تاکنون درباره پاییز پیش رو منتشر شده است، انتظار می‌رود وضعیت بارندگی‌ها در حد معمولی باشد ولی نمی‌توان به این پیش‌بینی‌ها اطمینان زیادی کرد. مثلا پارسال در همین موقع انتظار بارش‌های نرمالی را برای پاییز سالی که گذشت داشتیم ولی دیدید که وضعیت بارش پاییزه خیلی بد بود و تقریبا اصلا بارش نداشتیم.
با توجه به روند 10 الی 11سال گذشته، کشور همواره با کمبود بارش مواجه بوده است به طوری که میانگین بلندمدت بارش در هیچ یک از این سال‌ها تحقق پیدا نکرد. بیشتر مناطق جنوب و جنوب شرق کشور سال‌هاست که دارند خشکسالی را تجربه می‌کنند و این وضعیت فقط مختص به ایران هم نیست بلکه افغانستان و ترکمنستان هم با چنین مشکلاتی دست به گریبان هستند.
پس با توجه به روند گذشته، انتظار داریم وضعیتی مشابه سال‌های اخیر را شاهد باشیم و مدل‌های اقلیمی می‌گویند که وضعیت وخیم بارشی به صورت خیلی حاد مثل پاییز گذشته اتفاق نخواهد افتاد.
اخیرا افرادی ادعاهایی مطرح کرده‌اند که بارش‌های اخیر با دخالت آنها و با استفاده از تکنولوژی نو صورت گرفته و آنها قادرند وضعیت بارشی کشور را با استفاده از این تکنولوژی دستخوش تحول گسترده‌یی کنند. از نظر علمی، صحت این ادعاها چقدر قابل توجیه است؟
از نظر بنده این ادعاها صرفا شایعه است و اصلا صحت ندارند و به هیچ عنوان پذیرفتنی نیست. این افراد با مباحثی که مطرح می‌کنند، نشان داده‌اند که حتی از مباحث اولیه هواشناسی هم اطلاع ندارند. ادعاهای آنان اصلا با علم هواشناسی ارتباطی ندارد.
پس اینکه مطرح می‌کنند با ایجاد اختلاف پتانسین و فرستادن پارازیت ابرها را به سوی ایران می‌کشانند، امکان‌ناپذیر است؟
قطعا امکان‌پذیر نیست. هر کدام از رعدهایی که در آسمان ابری ملاحظه می‌کنیم، میلیون‌ها ولت الکتریسیته دارد که برای روشن نگه داشتن یک شهر کافی است. ادعاکنندگان با چه ابزاری می‌خواهند چنین انرژی‌ای ایجاد کنند؟
به‌نظر شما آیا می‌توان مقوله باروری ابرها را به‌عنوان راهی برای مبارزه با خشکسالی در ایران مدنظر قرار داد؟
گاهی می‌توان از باروری ابرها برای افزایش بارش مدد گرفت. به خصوص در زمانی که قله ابرها سرد باشند اگر تعداد هسته‌های میعان یا نقره‌یی ابر کم باشد، باروری ابر می‌تواند اثر مثبتی داشته باشد ولی باید در نظر داشت که معمولا در ایران کمبود هسته در ابرها کمتر پیش می‌آید زیرا کشور ما بارش کمی دارد و معمولا رطوبت کافی در هوا وجود ندارد. پس گرد و خاک زیاد است و ابرها در ایران با غلظت بالایی از هستک‌ها غنی هستند که برای تشکیل قطره باران لازم است. شکل‌گیری قطره باران حول هسته نمک، ذره گرد و خاک یا یدید نقره که آن را به صورت مصنوعی با هواپیما می‌پاشند، جمع می‌شود و اگر این هستک‌ها نباشند، فرآیند بارش شکل نمی‌گیرد.
در ایران به خصوص در جلو موسم‌های جبهه‌های گرد و خاک به لایه‌های بالاتر خیزش کرده و توسط جریان‌های قائم به درون ابر مکیده می‌شود و منشأ هستک‌ها بدین شکل فراهم می‌شود. پس در ایران نیاز زیادی به باروری غیرطبیعی نداریم چون خود طبیعت این کار را انجام می‌دهد. حتی در بسیاری مواقع هستک‌ها بیش از اندازه مورد نیاز هستند. این امر باعث می‌شود که تعداد زیادی قطرک شکل گرفته و به قطره باران تبدیل نشوند. دلیل چنین رویدادی این است که قطرک‌ها باید به هم بچسبند تا تبدیل به قطره باران شوند. اما وقتی تعدادشان زیاد باشد، باران دانه‌ریز شکل می‌گیرد و در زمان خارج شدن از بستر ابر تبخیر شده و به زمین نمی‌رسد که در این صورت فقط درون ابر بارش خواهیم داشت.
