عراق؛ داستان زندگی با بی‌برقی برای 2 دهه
گروه انرژی| نادی صبوری|
جنوب و مرکز عراق در چند روز اخیر ناآرام بوده و «ضعف خدمات‌رسانی در برق» یکی از عوامل پایه‌یی این ناآرامی‌ها بوده است. در همین راستا روز شنبه قاسم الفهداوی وزیر نیروی این کشور به تهران سفر کرده و با بیژن زنگنه وزیر نفت، رضا اردکانیان وزیر نیرو و ولی‌الله سیف رییس کل بانک مرکزی دیدار کرد. در این گزارش سعی کرده‌ایم با آمار و مستندات به این پرسش‌ها پاسخ دهیم که کمبود دسترسی به برق در عراق در چه چیزی ریشه دارد؟ از چه زمانی شروع شده است؟ دلیل سفر وزیر نیروی عراق در این روزها به تهران چیست و در نهایت چه افقی پیش روی بخش برق عراق قرار دارد.
دیروز خبرگزاری‌ها نوشتند که پلیس در اعتراض به معترضان عراقی که سعی داشتند ساختمان دولتی در بصره را به محاصره خود در بیاورند شلیک هوایی کرده است. رویترز در پوشش خبری خود انگیزه معترضان را «ضعف خدمات عمومی» و «بیکاری» توصیف کرد. کمبود دسترسی به برق یکی از مهم‌ترین ضعف‌های مورد توجه معترضان بوده است. حیدرالعبادی نخست‌وزیر عراق روز جمعه گفته است که دولتش اعتباراتی را برای بهبود وضعیت آب، برق و سلامت در بصره تخصیص خواهد داد. اما لازم است بدانیم که ماجرای کمبود برق در عراق تازگی ندارد.
به گزارش «تعادل»، بیشترین گزارش‌ها در خصوص وضعیت برقی عراق در طول چند دهه اخیر توسط نهادهای دولتی یا خصوصی ایالات‌متحده تهیه شده است. دیوان محاسبات ایالات متحده ماه می‌سال 2007 در گزارشی تاریخچه‌یی از برق در عراق را منتشر کرده و نوشت: «هم‌زمان با درگیری عراق در جنگ با کویت، در سال 1990 ظرفیت نصب شده برق در این کشور 9.295 مگاوات بود، تقاضا در آن زمان در حالت پیک خود به حدود
5 هزار مگاوات می‌رسید. قریب به 87 درصد مردم عراق در آن زمان به برق دسترسی داشتند. جنگ، تحریم، وندالیسم و مواردی از این دست زیرساخت‌های برق عراق را به درجه شدیدی تخریب کرد.»
به گزارش «تعادل» جنگ خلیج‌فارس یکی از پربسامدترین این تخریب‌ها را رقم زد. شمار زیادی از خطوط انتقال از مدار خارج شد و ایستگاه‌های برق زیادی آسیب دید. بخشی از این تخریب اما تا سال 1999 جبران شد و ظرفیت نیروگاهی عراق را به 4500 مگاوات در روز رساند. در این سال بخش برق عراق از وزارت صنعت این کشور جدا شد.
در ادامه اگرچه «زیرساخت‌های تولید برق عراق» چندان از جنگ 2003 آسیب ندیدند، به واسطه ترکیبی از مسائلی چون رکود، کمبود قطعات و انجام ندادن برنامه‌های نگهداری، ظرفیت تولید برق به روزانه 3 هزار و 300 مگاوات کاهش یافت.
عراق از سال 2003 برنامه‌های جدی بازسازی نیروگاهی خود را آغاز کرد. انعقاد قرارداد برای وارد کردن برق از ایران نیز 2 سال پس از 2003 اتفاق افتاد و از آن زمان تاکنون طبق آمارهای دولتی، ایران روزانه بین 1500 تا 2000 مگاوات برق به عراق صادر کرده است.
بنیاد تامپسون رویترز در سال 2014 گزارش داد که بین سال‌های 2003 تا 2012 بعد از 4 دهه جنگ و تحریم، 27 میلیارد دلار صرف بازتوانی حوزه برق عراق شده است، نتیجه اما باز هم با کف ایده‌آل‌های مردم نیز فاصله داشت. اندیشکده سیاست‌گذاری بروکینز امریکا در سال 2010 گزارش داد که کل عراق و همچنین بغداد در فوریه این سال به‌طور متوسط در روز 15.5 ساعت به برق دسترسی داشته‌اند. این در حالی است که بغداد قبل از جنگ روزانه به‌طور متوسط 16 الی 24درصد به برق دسترسی داشت. البته در آن زمان نیز اوضاع دیگر نقاط عراق بسیار نابه‌سامان بوده و تنها در 4 الی 8 ساعت از روز به برق دسترسی وجود داشته است. رقمی که بعد از جنگ کاهش نیز یافت.
همانطور که دولت‌ها در عراق در تلاش بودند که بر میزان عرضه برق اضافه کنند، تقاضا نیز شدت می‌گرفت. به گزارش «تعادل» عراق از سال 2007 تاکنون همواره نرخ رشد جمعیتی بالای 3درصد داشته که به معنای اضافه شدن بر تقاضا برای برق است. طبق آمار وزارت انرژی عراق در تاریخ 18جولای 2014 تقاضای روزانه برای برق در این کشور معادل 6 هزار و 400 مگاوات بود در حالی که خروجی نیروگاه‌ها در حالت متوسط روی 4 هزار و 470 مگاوات قرار داشت. پیک تابستانی مصرف در این سال به 7500 مگاوات در روز نیز نزدیک شد. حدود 30درصد از تقاضا در ساعت پیک این سال در عراق، ارضا نمی‌شد.
طبق اطلاعاتی که از سوی گروه برنامه توسعه سازمان ملل تهیه شده است، در این سال بغداد پایتخت 6میلیون نفری عراق از برنامه «3 ساعت روشنی، 3ساعت خاموشی» پیروی می‌کرد. در روز 26 جولای این سال، بخش‌هایی از بغداد برای 16 تا 21 ساعت بدون برق ماندند.
در سال 2014 یکی از مقامات وزارت برق عراق به خبرنگاران همکار با یک برنامه تحقیقی تامسون رویترز گفت که در این سال 4.7 میلیارد دلار از سوی دولت عراق برای تخصیص به ساخت واحدهای نیروگاهی و فایننس پروژه‌های موجود درنظر گرفته شده است. البته وزارت نیروی عراق در این سال درخواست بودجه‌یی 12 میلیارد دلاری را برای بازسازی بخش نیروگاهی کرده بود. مصعب المدریس سخنگوی وزارت نیروی عراق ظرفیت نصب شده برق در عراق در این سال را 12 هزار و 100 مگاوات و تقاضا را
16 هزار و 500 مگاوات اعلام کرده بود.
المدریس در آن زمان گفته بود که عراق قصد دارد تا پایان سال 2014 معادل 7500 مگاوات و تا پایان سال 2015 معادل همین رقم به ظرفیت نصب شده نیروگاهی این کشور اضافه کند. تامپسون رویترز در آن زمان به این موضوع نیز پرداخته بود که عملیات ساخت 4 نیروگاه در عراق به پایان رسیده اما به دلیل کمبود گاز نمی‌توانند وارد مدار شوند.
اما چند ماه پس از بیان این صحبت‌ها از سوی سخنگوی وزارت برق عراق، روند شدید کاهشی قیمت نفت آغاز شد. این در حالی بود که عراق در این سال به عنوان «سریع‌ترین رشد در افزایش صادرات» دست پیدا کرده بود و رقم عرضه خارجی خود را به حدود 2.9 میلیون بشکه در روز نزدیک کرد. طبق بررسی «تعادل» از گزارش سالانه اوپک، درآمد عراق از محل صادرات نفت از بیش از 89 میلیارد دلار در سال 2013 به کمتر از 49 میلیارد و 500 میلیون دلار افت کرد. این به معنای از دست رفتن نزدیک به 40 میلیارد دلار درآمد بود که قرار بود بودجه پروژه‌های مختلفی در عراق را تامین کند.
افت شدید درآمدهای نفتی عراق، روی واردات محدود برق از ایران نیز اثر گذاشت. ایران آخرین روز دسامبر سال 2016 (دی ماه 95) صادرات برق به عراق را به دلیل بدهی قطع کرد. حمید چیت‌چیان وزیر سابق نیرو ایران بعدها رقم بدهی عراق به ایران در این زمان را یک میلیارد و 200 میلیون دلار اعلام کرد. چیت‌چیان اردیبهشت ماه سال 96 در جمع خبرنگاران اعلام کرد که عراق 350 میلیون دلار از این بدهی را پرداخت کرده و مابقی نیز قرار است طی اقساط پرداخت شود. اتفاقی که باعث شد صادرات برق ایران به عراق از سر گرفته شود.
اما تیر ماه امسال، مصعب المدریس سخنگوی وزارت برق عراق اعلام کرد که صادرات برق ایران به این کشور به دلیل بدهی قطع شده است. خبرگزاری آناتولی 7 جولای نوشت که آقای مدریس رقم بدهی به ایران را نزدیک به یک میلیارد دلار عنوان کرده است.
المانیتور در گزارشی که به تازگی منتشر کرده ادعا کرده است که رقم بدهی برقی عراق به ایران در پاره‌یی از مواقع به 2 میلیارد دلار نیز رسیده است. البته مقامات داخلی در عراق از جمله حیدرالعبادی بیش از هر چیز دلیل قطعی را به افزایش تقاضای داخلی برق در ایران مرتبط می‌دانند اما تقریبا واضح است که این قطعی نه در فصل گرم بلکه در فصلی کلید خورده که ایران در پیک مصرف قرار ندارد.
طبق تازه‌ترین آمارها تولید برق عراق در حال حاضر حدود 15 هزار و 700 مگاوات است و تقاضا به بیش از روزانه 23 هزار مگاوات رسیده است. سفر روز شنبه آقای قاسم الفهداوی وزیر نیروی عراق به تهران و برنامه دیدار او نیز مشخص می‌کند ماجرای اصلی بدهی عراق به ایران است. الفهداوی روز شنبه با وزرای نفت و نیروی ایران دیدار کرد که پرسش‌برانگیز نیست. اما دیدار او با رییس کل بانک مرکزی مشخص می‌کند، پای مسائل مالی در میان است.
این مسائل مالی صرفا به صادرات برق مربوط نیست. ایران از سال گذشته تاکنون به 2 نیروگاه در بصره و بغداد گاز ارسال کرده است. این صادرات با مسائلی همچون باز نشدن ال سی از سوی عراق برای پرداخت‌ها روبرو بوده است. به نظر می‌رسد سفر وزیر نیروی عراق به تهران با 2 هدف افزایش خرید گاز مورد نیاز نیروگاه‌ها از یک سو و احیای خرید برق از ایران صورت گرفته اما مشخص نیست چه پشتوانه مالی‌ای داشته است.
