مسکن پیشگام شبیه طرح بلوک‌بندی بارسلون
عباس ریاضت
رییس انجمن شهرسازی
«طرح تامین مسکن در شهر تهران» با عنوان طرح «پیشگام» برای اجرا در بافت فرسوده به عنوان یکی از اقدامات دولت و شهرداری در جهت نوسازی و بهسازی و بازآفرینی بافت‌های فرسوده مطرح شده است. قرار است طی یک بازه زمانی ۵ ساله، در فاز اول، ۵۵ هزار واحد مسکونی در محدوده‌ها و محلات هدف نوسازی شهر تهران با اولویت ۵ منطقه فرسوده پایتخت به اجرا در بیاید. این طرح با توجه به اصل امکانپذیری، به سه روش «محلی‌سازی»، «محله‌سازی مرحله‌یی» و «محله‌سازی جایگزین» یا ترکیبی از اینها اجرا می‌شود. با توجه به مورفولوژی بافت شهری تهران، دو روش اول یعنی روش «محلی‌سازی» و «محله‌سازی مرحله‌یی» در بسیاری از محلات شهر تهران قابل اجرا است ولی باید توجه داشت که آیا مطالعات لازم برای تهیه این سه نسخه برای کل بافت فرسوده تهران به درستی انجام شده است یاخیر؟
این مطالعات بر اساس چه مشخصه‌ها و فاکتور‌هایی و توسط چه کسانی انجام شده است؟ و آیا اصلا این درست است که ما بافت فرسوده شهر تهران با این همه پیچیدگی و تنوع زیستی و فرهنگی و حتی مورفولوژی را فقط با سه روش مطرح شده درمان کنیم؟ معمولا وقتی یک پروژه بزرگ توسط دولت و شهرداری شروع می‌شود، همه عوامل فقط سعی در انجام آن دارند و متاسفانه یک نگاه رفت و برگشتی به نتیجه پروژه و اصلاح آن وجود ندارد. این نگاه باید توسط یک تیم بازرسی و با تشکیل یک اتاق فکر با حضور متخصصان مختلف علوم شهری وجود داشته باشد و در هر مرحله از کار در صورت وجود مشکل، راه‌حل ارائه کند و سپس طرح اصلی را تغییر دهند. دولت و شهرداری باید توجه داشته باشند نباید فقط بر اجرای طرح خود پافشاری نمایند زیرا ممکن است قسمت‌هایی از طرح اشتباه باشد و بدین‌ترتیب با قدرت به اشتباه خود ادامه خواهند داد و ماجرای مسکن مهر مجددا به گونه‌یی دیگر تکرار خواهد شد.
روش دوم تعریف شده در طرح پیشگام برای اجرای طرح عملیاتی نوسازی در بافت‌های فرسوده طی ۵سال پیش‌رو، روش«محله‌سازی مرحله‌یی» است؛ در این روش مقیاس هر پروژه نسبت به روش محلی‌سازی بیشتر است؛ یعنی فرآیند تجمیع به‌صورت «بلوک شهری» صورت می‌گیرد که در قالب آن بیش از ۵ پلاک مسکونی برای ساخت هر بلوک جدید با یکدیگر تجمیع می‌شود.
در این روش باید توجه داشت که معمولا همه پلاک‌های مسکونی در یک بلوک شهری فرسوده نیستند و ممکن است پلاک‌های درحال ساخت و نوساز هم داشته باشیم در این صورت اگر مالکان پلاک‌های فرسوده بخواهند نوسازی انجام دهند، از کدام روش باید پیروی کنند و چه شاخص‌هایی کارشناسان را به انتخاب روش‌های مطرح شده هدایت می‌کند؟ ما باید توجه داشته باشیم که با تغییرات اساسی اینچنینی که در بافت فرسوده ایجاد می‌کنیم در حال تغییر چهره و نقشه و بافت شهر هستیم و این تغییر باید به گونه‌یی باشد که تا جای ممکن «حس تعلق به مکان» برای ساکنان آنجا از بین نرود و به اصول شهرسازی اسلامی و اصل تقارن، حرکت آب، فضای سبز، عدم یکنواختی، خوانایی، المان‌های شهری و محله‌یی و بسیاری از عوامل دیگر توجه داشته باشیم زیرا نباید هدف ما فقط نوسازی و تجمیع باشد و می‌توانیم در همین مرحله بسیاری از مشکلات محلات را بررسی و در حین انجام پروژه برطرف نماییم.
طرح پیشگام از نظر ریخت‌شناسی شبیه به طرح بلوک‌بندی شهر بارسلون است. در ۱۸۵۹، دولت مادرید یک شبکه از بلوک‌های هشت ضلعی که متناسب با متراژ‌های واحد مسکونی و فرم نواحی شهری و چهارراه‌ها بود، طراحی کردند. گوشه‌های پخ هر بلوک، یک فرصت برای فضای عمومی در تقاطع‌هایی از هر خیابان ایجاد می‌کرد و بلوک‌ها به صورت تجمیع شده و حیاط مرکزی طراحی شده بودند که این تجمیع به طراحان شهری اجازه می‌داد مسیرهای سبزی را ایجاد کنند.
در طرح پیشگام نیز با تجمیع پلاک‌های مسکونی، فرصت‌هایی برای ایجاد فضای باز عمومی ایجاد می‌شود ولی باید توجه داشته باشیم این فرصت‌ها فقط با کاشت چند درخت و ایجاد فضای سبز محدود به وجود نمی‌آید. برای مثال اگر قرار است سرانه فضای سبز در این محله تامین شود واقعا باید فضای سبز ایجاد شود فضای سبزی که قابلیت حضور شهروندان و ساکنان محله را داشته باشد و ایمنی و امنیت آن تامین شده باشد. همچنین باید زیرساخت‌های شهری از جمله شبکه آب و گاز و برق در این محلات به روزرسانی شود زیرا در صورت تجمیع پلاک‌های مسکونی و ساخت آپارتمان‌های چند طبقه، فشار آب در طبقات بالا بسیار کم خواهد بود و ساختمان‌ها مجبور به استفاده از پمپ آب خواهند شد و در صورت قطع برق، آب واحد‌های مسکونی هم قطع می‌گردد، بنابراین باید شبکه برق به گونه‌یی باشد که هنگام تقسیم بار این موارد درنظر گرفته شود. همچنین باید قبل از طراحی در پروژه‌های بافت‌های فرسوده، به عوامل و عناصر تاب آوری شهری توجه ویژه شود تا بتوانیم بافت شهری تاب آور در مقابل مخاطرات طبیعی مانند زلزله داشته باشیم و این موارد توسط طراحی شبکه راه‌های دسترسی، ایمن‌سازی عناصر الحاقی به نماهای ساختمان‌ها، طراحی مسیرهای آتش نشانی و آمبولانس، طراحی فضا‌های باز عمومی ایمن، طراحی سیستم‌های هشدار خطر و... امکانپذیر است.
