نگاه به کدام سو؛ غرب یا شرق
مقتضیات زمانی و نیز تغییر محیط و رویکرد بازیگران منطقه‌یی و بین‌المللی از عواملی است که بر سمت و سوی سیاست خارجی کشورها اثر می‌گذارد. اکنون برای سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران نیز شرایطی جدید پدیدار شده که می‌تواند به انتخاب‌هایی تازه بینجامد. به گزارش گروه تحلیل، تفسیر و پژوهش‌های خبری، از میانه اردیبهشت ماه که «دونالد ترامپ» رییس‌جمهوری امریکا دستور خروج این کشور را از توافق هسته‌یی صادر کرد، یکی از پرسش‌هایی که جدی‌تر از گذشته مطرح می‌شود این است که در شرایط تازه و در برابر تحریم‌های امریکایی گسترش مناسبات با شرکای غربی و اروپایی انتخابی درست است یا گرایش بیشتر به سمت قدرت‌های شرقی.
برخی به اتحادیه اروپا به عنوان بازیگری توانمند در مقابل رویکرد خصمانه امریکا می‌نگرند و در مقابل، گروهی نظر عکس داشته و معتقدند که روابط استراتژیک اروپا و امریکا عرصه عملی برای تهران باز نمی‌گذارد و نگاه به شرق هوشمندانه‌ترین راهبرد برای تهران است.
دیدگاه حامیان نگاه به شرق
پس از ورود ترامپ به کاخ سفید و تشدید اقدامات ضدایرانی، گسترش روابط با شرق به عنوان اهرمی در مقابل فشارهای غرب اهمیت یافته است. شماری از تحلیلگران بر این باورند که ایران می‌تواند از ظرفیت‌های موجود در همکاری با کشورهایی چون روسیه و چین برای رهایی از تنگناهای سیاست خارجی بهره گیرد. حامیان نگاه به شرق، اروپا و امریکا را در یک جبهه تصور می‌کنند که رفتار آنها تداعی‌کننده همان رویکرد بلوک غرب در دوران جنگ سرد است. بنابراین با تداوم فشار امریکا علیه ایران، نمی‌توان انتظار گسترش همکاری‌های جمهوری اسلامی و اروپا را داشت حتی اگر رهبران اتحادیه خواستار تداوم مناسبات با تهران باشند. «سیدرضا صدرالحسینی» کارشناس و تحلیلگر مسائل بین‌الملل معتقد است که در سال‌های گذشته ایران توجه کمتری به رابطه با کشورهای همسایه و به‌طور کلی کشورهای شرقی داشته و تمام تخم مرغ‌‌های دیپلماسی را در سبد غرب گذاشته است. با توجه به بدعهدی کشورهای غربی به ویژه امریکا در سال‌های اخیر، لازم است برنامه ویژه‌یی برای برقراری ارتباطات مستحکم سیاسی و اقتصادی با کشورهای آسیای شرقی از جمله هند، چین و همچنین روسیه داشته باشیم. این کارشناس مسائل بین‌المللی در ارتباط با انگاره بی‌اعتمادی تاریخی ایران به روسیه که برخی آن را مطرح می‌کنند، اظهار می‌دارد: کسانی که بی‌توجه به سیاست‌های روشن روسیه، این کشور را با اتحاد جماهیر شوروی یا روسیه تزاری مقایسه می‌کنند، یا از شرایط کنونی منطقه و نظام بین‌الملل کمترین اطلاعی ندارند یا وانمود به بی‌اطلاعی می‌کنند. پاسخی که به این گروه‌ها می‌توان داد این است که نه جمهوری اسلامی حکومتی شبیه حکومت قاجار است و نه روسیه امروز روسیه تزاری است و روابط امروز دو کشور روابط راهبردی و متوازن همراه با احترام متقابل است. «محمدحسن قدیری ابیانه» دیپلمات سابق و کارشناس مسائل بین‌المللی هم نظر مشابهی دارد. او معتقد است که ما در چهل سال گذشته به دنبال بهبود و گسترش روابط با همه کشورهای دنیا مانند چین، روسیه و برخی کشورهای اروپایی بوده‌ایم. البته روسیه و چین اخیرا مواضع بهتری به سود ما داشته‌اند و در مقابل زیاده خواهی‌های امریکا ایستاده‌اند لذا امروز بیش از گذشته می‌توان روابط بهتری با روسیه و چین برقرار کرد.
وی علاوه بر تاکید بر اهمیت همکاری ایران و روسیه در زمینه مسائل سوریه بر این باور است: در موضوع برجام روسها با امریکایی‌‌ها مخالف کردند در حالی که غربی‌‌ها فروش هواپیمای مسافربری به ایران را تحریم کرده بودند. روسها فروش هواپیمای مسافربری به ایران را پیشنهاد دادند. یا در زمانی که ما در تحریم تسلیحاتی به سر می‌بردیم، روسها با فروش سامانه S-300 به ایران با وجود تاخیرهایی که به وجود آوردند، موافقت کردند. همچنین تاسیسات هسته‌یی بوشهر را که پیش از انقلاب آلمانی‌ها کار ساخت آن را شروع کرده بودند و بعد از انقلاب آن را رها کردند، روسها بر عهده گرفتند.
طرفداران گسترش روابط با غرب چه می‌گویند؟
در مقابل دیدگاه نخست، دیدگاهی وجود دارد که نگاه مطلق به شرق و دوری گزینی از جهان غرب را نمی‌پذیرد. حامیان این رویکرد معتقدند که پیگیری چنین سیاستی در چهار دهه گذشته بر تعمیق دشمنی ایران و غرب افزوده و وابستگی هر چه بیشتر تهران به سیاست‌های شرق را در پی داشته است. آنها بر این باورند شعار «نه شرقی، نه غربی» که از روزهای شکل‌گیری انقلاب اسلامی طرح شد، تنها علیه غرب به کار رفت و در قبال شرق نادیده انگاشته شد. «حسن هانی زاده» کارشناس مسائل بین‌الملل در این باره تاکید می‌کند که روسیه در وهله نخست منافع خود را در نظر می‌گیرد و هیچگاه حاضر نیست از منافع خود به خاطر هم پیمانانش عقب‌نشینی کند. روسیه بازیگر زیرکی است که در هرحال از برگ‌های برنده دیگران برای منافع خود استفاده می‌کند. اعتماد زیاد در مورد سیاست‌های روسیه نمی‌تواند یک راه‌حل و یک خدمت به کشور در درازمدت باشد. باید با حفظ منافع ملی و درعین حال برقراری رابطه با روسیه و سایر کشورهایی که انقلاب و سیاست‌های ایران را درک می‌کنند، تعامل داشته باشیم. تاکید بر روسیه خیلی موثر نخواهد بود. «علی خرم» نماینده پیشین ایران در مقر اروپایی سازمان ملل نیز با اشاره به برخی کارشکنی‌های تاریخی روسها علیه ایران، بر همکاری ایران و غرب تاکید دارد. وی معتقد است که اروپایی‌ها به دلیل پایبندی به اصول و هنجارهای بین‌المللی بهترین گزینه برای برقراری روابط مبتنی بر توافقات برد- برد و پایدار هستند. بنابراین نباید از فرصت گسترش مناسبات با تروئیکای اروپا و دیگر بازیگران قاره سبز در موضوع برجام و دیگر مسائل چشم پوشید. در این میان برخی بر حفظ تعادل در نگاه غرب و شرق تاکید دارند؛ رویکردی که در عین توجه به حفظ عزت، اقتدار و استقلال کشور، گسترش همکاری‌ها با دو سوی جهان را در نظر دارد. از این منظر در جهانی که وضعیت دو قطبی جنگ سرد رنگ باخته، ارائه نسخه گرایش عمده به غرب یا شرق در سیاست خارجی کارایی ندارد و انتظار می‌رود همکاری با نظام چند قطبی جهانی با در نظر گرفتن منافع ملی صورت پذیرد.
