داستان یک تلاش برای نگاه چندوجهی به آب
گروه انرژی| نادی صبوری- فرداد احمدی|
تا پیش از آنکه موضوع «سد گتوند» و حواشی آن داغ شود، کمتر کسی نام «موسسه آب دانشگاه تهران» را شنیده بود. این موسسه اما از سوی سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی انتخاب شد تا تاثیر سازه گتوند بر شوری کارون را اندازه بگیرد. این گزارش در نهایت منتشر شده و مشخص کرد که گتوند عامل 25 درصد شوری کارون است و مابقی از عوامل دیگری سرچشمه می‌گیرند. پس از انتشار این گزارش اما توجه چندانی به ماهیت آن و همچنین ماهیت انتخاب یک نهاد علمی بیطرف برای قضاوت در خصوص یک سازه فنی، نشد. «تعادل» با توجه به مسائلی که اخیرا دوباره پیرامون سد گتوند مطرح شد، با مسوولان موسسه آب دانشگاه تهران ارتباط برقرار کرد. در گفت‌وگوی پیش رو پیمان بدیعی رییس این موسسه و محمد علی بنی هاشمی عضو هیات‌مدیره، به پرسش‌های «تعادل» در خصوص انگیزه‌های شکل‌گیری این موسسه، تاثیرگذاری آن در نهادهای اجرایی و نحوه ارتباطات آن در حال حاضر با تصمیم‌گیری‌ها در حوزه آب پاسخ دادند. شما را به مطالعه این گفت‌وگو دعوت می‌کنیم.
تا قبل از اینکه ماجرای متهم کردن گتوند به شوری کارون تا این اندازه داغ شده و واکنش عموم مردم را به دنبال داشته باشد، نام موسسه آب حتی برای خبرنگاران حوزه نیرو نیز چندان شناخته شده نبود. این موسسه اساسا با چه هدف و انگیزه‌یی تاسیس شده است؟
دانشگاه تهران، یکی از دانشگاه‌های جامع کشور است که در اکثر گرایش‌ها و رشته‌های علمی فعالیت می‌کند. از طرف دیگر، مقوله آب نیز یک مقوله چندوجهی است و حل مسائل و مشکلات آبی نیازمند به‌کار‌گیری دانش و فناوری در زمینه‌های فنی-مهندسی، محیط زیستی، کشاورزی، اقتصادی، اجتماعی، حقوقی و... است. همچنین به دلیل آنکه کشور ایران از گذشته‌های دور با محدودیت منابع آب روبرو بوده است و مصارف کشور نیز روند افزایشی دارد، شاهد شکل‌گیری تعارضات و تنش‌ها هستیم. تنش‌ها می‌تواند ابعاد اجتماعی، اقتصادی، حقوقی، بهداشتی و محیط زیستی داشته باشند. در حال حاضر یکی از مسائلی که با آن روبرو هستیم انحطاط و از بین رفتن محیط و شرایط زندگی ما به دلیل زوال و نابودی پیکره‌های آبی و سرزمینی است. همچنین زمانی که با محدودیت منابع روبه‌رو باشیم، مباحث مدیریتی نیز جدی می‌شود. بنابراین به‌طور مشخص، بحث‌های مدیریتی، اجتماعی و محیط زیستی در کنار بحث‌های فنی در موضوع آب مطرح هستند.
در دوره‌یی به همه مباحث آب با رویکرد مهندسی نگریسته می‌شد. در آن زمان این دیدگاه غلط وجود داشت که مهندسی می‌تواند به همه مسائل آب پاسخ دهد. از همین رو سدسازی‌ها گسترش بیش از حد پیدا کرد و تلاش شد استحصال آب با حداکثر ظرفیت انجام شود. این روند ادامه یافت تا به جایی رسیدیم که دیگر منبع جدیدی برای استحصال آب در دسترس نیست و منابع موجود نیز پایداری خود را از دست داده‌اند. از طرف دیگر، تقاضای آب نیز همچنان رو به رشد است. بنابراین باید رویکردهای خود را تغییر دهیم. حدود 17 سال پیش ایده تشکیل موسسه آب در دانشگاه تهران شکل گرفت تا بتوانیم با استفاده فرصتی که جامعیت علمی این دانشگاه ایجاد می‌نماید در راستای کمک به حل مسائل چندوجهی و پیچیده آب کشور گام‌برداریم. این ایده ابتدا به صورت تشکیل یک کمیسیون کار خود را شروع کرد و به تدریج تبدیل به موسسه آب دانشگاه تهران شد.
پس به نوعی شکل‌گیری این موسسه پاسخی به تغییر شکل در ساز و کار توزیع آب در ایران و دخیل کردن طیفی از رشته‌های مختلف در تصمیمات این حوزه به حساب می‌آید؟
به نوعی همین‌طور است. دانشگاه تهران به دلیل آنکه دارای همه وجوه به شکل علمی و آموزشی است؛ یعنی مدیریت، حقوق (اکنون بحث حقوق آب در ایران به صورت جدی مطرح است)، اقتصاد، محیط زیست، مهندسی، کشاورزی و...؛ پتانسیل استفاده از پتانسیل تمامی این رشته‌ها در یک موضوع خاص مثل آب را دارد. گرد آمدن تمامی این امکانات باعث شد تا در حدود 14 سال پیش به این نتیجه برسیم از این فرصت جامعیت دانشگاه تهران استفاده کنیم و به صورت چندوجهی به صنعت آب خدمات ارائه کنیم. این ایده ابتدا به صورت تشکیل یک کمیسیون کار خود را شروع کرد و به تدریج تبدیل به موسسه آب دانشگاه تهران شد.
ابعاد و فعالیت نفرات در این موسسه به چه شکل است؟ چه طیفی از رشته‌های مختلف تحصیلی و با چه دغدغه‌هایی در این حوزه وارد شده‌اند؟
موسسه آب پرسنل ثابت بسیار کمی دارد و به صورت شبکه‌یی به همه دانشکده‌ها، پردیس‌ها و موسسات مرتبط است تا حسب مورد بتواند از توان تخصصی گسترده‌یی بهره ببرد. انگیزه تشکیل موسسه آب را در سه گزاره می‌توان خلاصه کرد. نخست اینکه آب یک مقوله چندوجهی است و نیاز به رویکردی جامع دارد. دوم آنکه دانشگاه تهران به دلیل آنکه دانشگاه جامعی است، پتانسیل برخورد جامع با چنین مسائلی را دارد و سوم آنکه با استفاده از ظرفیت متخصصان غیرثابت از درون دانشگاه، از به وجود آمدن یک تشکیلات وسیع و هزینه‌بر اجتناب می‌شود و هزینه‌ها کاهش می‌یابد. بنابراین موسسه آب هیچ‌گونه بودجه دولتی دریافت نمی‌کند و هزینه‌های خود را از خدماتی که به بیرون ارائه می‌دهد تامین می‌کند.
در طول این 14 سال حوزه اثرگذاری در مسائل اجرایی تا الان چقدر بوده است؟ مسوولان اجرایی در چه مواردی به این موسسه رجوع کرده‌اند؟
دانشگاهیان به چند طریق می‌توانند با صنعت ارتباط داشته باشند. یکی از راه‌ها ایجاد ارتباط به صورت فردی است. راه دیگر آن چیزی است که ما در موسسه آب انجام می‌دهیم و به صورت نهادی با صنعت ارتباط برقرار می‌کنیم.
حتی ممکن است برای برقراری ارتباط با صنعت، شرکت‌هایی در داخل دانشگاه تشکیل شوند، اما از نظر بنده آن نوع ارتباط هم یک ارتباط نهادی نیست. زیرا صنعت باید احساس کند که می‌تواند نیازهای چندوجهی خود را با دانشگاه درمیان بگذارد. در رابطه با مساله آب، هدف این موسسه ایجاد ارتباط چندوجهی با صنعت است. ما دارای جایگاهی رسمی در دستگاه‌های اجرایی نیستیم و یک موقعیت رسمی نداریم که بر اساس آن دستگاه‌های اجرایی با ما تعامل کنند. از زمانی که کمیسیون آب تشکیل شد و بحث تشکیل موسسه پیش آمد، نخستین گام این بود که شروع به رایزنی با وزارتخانه‌های ذی‌ربط کردیم و به معرفی خود پرداختیم. در حال حاضر هنوز با میزان تاثیرگذاری مطلوب فاصله زیادی داریم، اما همواره پیشرفت داشته‌ایم. نشانه آن هم اینکه در گذشته این ما بودیم که از طرف موسسه به دستگاه‌های اجرایی مراجعه می‌کردیم. اما در چند سال اخیر کم‌کم صنعت به ما مراجعه کرده است. بنابراین همان جایگاهی که دانشگاه باید داشته باشد، کم‌کم دارد حاصل می‌شود.
در کل، انگیزه تشکیل موسسه آب ایجاد ارتباط سازنده بین دانشگاه و صنعت و پاسخگویی دانشگاه به نیاز صنعت در حوزه آب بوده است.
میزان اثرگذاری مجموعه‌هایی مثل موسسه آب تابعی از میزان اثرگذاری کل نهاد دانشگاه در دستگاه‌های اجرایی یا نهاد صنعت است و متاسفانه از این نظر تا رسیدن به وضعیت مطلوب فاصله زیادی داریم. حتی اگر از طرف دانشگاه همه شرایط فراهم باشد، میزان تاثیرگذاری دانشگاه‌ها بستگی به اراده مدیران ارشد و سیاست مداران دارد. آنها باید بخواهند از توان دانشگاه‌ها برای حل مسائل کشور استفاده کنند. البته گله‌مندی‌هایی نیز از طرف صنعت نسبت به دانشگاه مطرح است که به حق مدعی هستند که در برخی مواقع به دانشگاه مراجعه کرده‌اند و نتیجه مورد انتظار خود را نگرفته‌اند. اصولا این بحث تابعی از موضوع معروف ارتباط صنعت و دانشگاه است که بحثی بسیار مفصل است. دلایل و انگیزه‌های افزایش یا کاهش مراجعه به دانشگاه‌ها می‌تواند بسیار متفاوت بوده و مثلا تابعی از شرایط اقتصادی، سیاسی کشور و باور مدیران کشور به توان دانشگاه‌ها در حل مسائل مختلف یا حتی علاقه ایشان به جلب حمایت دانشگاهیان به عنوان یک حرکت سیاسی باشد. در مقاطعی شاهد این بوده‌ایم که مدیران اجرایی خواهان کمک گرفتن از دانشگاهیان و اعتبار علمی ایشان جهت توجیه و قانع کردن سایر مسوولان یا مردم بوده‌اند. یعنی صادقانه اعتراف می‌کنند که کسی به حرف کارشناسی ما توجه نمی‌کند و اگر شما حرف ما را قبول دارید بیاییدکمک کنید تا مطلب جا بیفتد. و البته این امر یک شمشیر دو لبه است چرا که ممکن است نظر کارشناسی دانشگاهیان با نظر کارشناسی مسوولان مراجعه‌کننده یکی نباشد.
در خصوص میزان تاثیرگذاری دانشگاه‌ها بر مسائل اجرایی، با تاکید بر اینکه این امر بستگی به طرف مقابل هم دارد می‌توانم به عنوان مثال به پروژه گتوند که به دانشگاه تهران ارجاع شد اشاره کنم. در این پروژه خود دولت به این نتیجه رسید که در مراحلی برای اخذ تصمیمات اجرایی خود از دانشگاه کمک بگیرد. ولی این کار، یعنی درخواست کمک از دانشگاه تهران، نیمه کاره رها شد و با گذشت زمان طولانی از شروع ماجرا، هنوز کسی رسما از تصمیم نهایی دولت در این خصوص خبر ندارد.
این پرسش برای افکار عمومی مطرح است که در طول تهیه گزارش نقش سد گتوند در شوری کارون از سوی این موسسه، ذی‌نفعان مختلف در رودخانه کارون به شما فشاری وارد می‌کردند؟
این سوال شما نسبت به مباحث کلی انگیزه‌های شکل‌گیری یا میزان تاثیرگذاری موسسه در مسائل اجرایی، خیلی جزئی و ریز است. پیشنهاد می‌کنم در فرصت مناسب دیگری در خدمت شما باشیم و راجع به سد گتوند و کلیات و جزییات کار دانشگاه صحبت کنیم.
