احتمال تکرار فاجعه خوزستان در قم
ریحانه جاویدی|
پنجاه سال است که دریاچه نمک قم آرام آرام سراشیبی خشکی را طی می‌کند و 200 هزار هکتار پهنه نمکی دریاچه نمک، درصورت تخصیص نیافتن حقابه‌ها، با انتشار گسترده گرد وغبار، قم را به خوزستانی دیگر تبدیل خواهد کرد اما با وجود این هنوز معضل خشکی این دریاچه جدی گرفته نمی‌شود، دریاچه‌ای که اگر بطور کامل از دست رود، تبدیل به تهدیدی بزرگ برای مردم استان‌های مرکزی و پایتخت نشینان می‌شود و بحران محیط زیستی عظیمی را رقم می‌زند.
بحران محیط زیستی در انتظار بخش مرکزی
از سال 82 همزمان با آغاز خشکسالی‌ها در کشور، ریتم خشک شدن دریاچه نمک قم هم شدت گرفت، بطوری که طی این سال‌ها، اکثر روستاهای واقع درحد فاصل این دریاچه و«حوض سلطان»خالی از سکنه شده است و در سال‌های اخیر هم به‌دلیل تغییر شرایط آب و هوایی کشور و دستاندازی به محیط زیست پیرامون این دریاچه از جمله ایجاد سد در مناطق بالادست دریاچه و ساخت جاده و خط آهن در دشت‌های اطراف آن، میزان آب ورودی به دریاچه نمک تقریباً به صفر رسیده و زمان زیادی تا خشک شدن کامل دریاچه نمانده است. این مساله به معنای شکل‌گیری بحران زیست محیطی در مناطق مرکزی ایران است که می‌تواند کانون‌های جمعیتی در این بخش از کشور را تهدید کند. با این وجود هنوز هم مسوولان نسبت به جلوگیری از این بحران غافل هستند، اگرچه سطح دریاچه نمناک است و می‌توان با تخصیص حقابه‌ها و برخی اقدام‌های پیشگیرانه از خشک شدن کامل آن جلوگیری کرد، اما هنوز حل این معضل به دغدغه مسوولان تبدیل نشده و اظهارنظرهای موجود درباره وضعیت دریاچه حکایت از آرا ضد و نقیض دارد. اگرچه برخی از نمایندگان مجلس شورای اسلامی، معتقدند دریاچه نمک خشک شده و باید هر چه سریع‌تری فکری به حال وضعیتش بشود اما مسوولان محیط زیست استان تهران بحرانی بودن آن را تایید نمی‌کنند. روز گذشته، کاظم دلخوش، سخنگوی فراکسیون محیط زیست و توسعه پایدار در مجلس شورای اسلامی، درباره وضعیت دریاچه و احتمال بروز توفان نمک برای تهران، هشدار داده و گفت: « اگر در مورد مصرف بهینه آب و چاه‌های مصرفی مدیریت واحد ایجاد نشود، شرایط بهتر از این نخواهد شد و باید منتظر خشکی کامل تمام دریاچه‌ها و تالاب‌های کشور بود. برای نجات جان دریاچه نمک قم سازمان محیط زیست، وزارتخانه صنعت و معدن و کشاورزی باید برنامه موثری تدوین کنند، نمک یک کالای صنعتی بوده و می‌توان با راهکارهایی حداقل از خشکی صد درصدی دریاچه نمک جلوگیری کرد، البته احیاء این دریاچه کار تخصصی مجلس نیست؛ اما می‌توان با استفاده از معادن نمک حاصل از فعالیت‌های این دریاچه، درحوزه صادرات استفاده کرد، هرچند که دولت نه تنها برای جلوگیری از خشکی دریاچه نمک اقدامی نکرده بلکه درجهت جلوگیری از خشکی تالاب‌ها و منابع آبی دیگر نیز برنامه‌ای ارایه نکرده است. »
سخنگوی فراکسیون محیط زیست و توسعه پایدار در مجلس، با اشاره به اینکه ضرورت دارد سازمان محیط زیست، منابع طبیعی و وزارت جهاد کشاورزی برای احیا و صیانت از تالاب‌ها و دریاچه‌های کشور از جمله دریاچه ارومیه و نمک در استان قم برنامه‌ریزی لازم را اتخاذ کنند، گفت: دریاچه‌ها و تالاب‌های کشور جزو منابع حیاتی کشور محسوب شده و بی توجهی به حفظ ارکان زیست محیطی کشور به نفع نسل‌های آینده کشور نیست. » اظهارات دلخوش در حالی است که معاون فنی اداره محیط زیست استان تهران درباره وضعیت دریاچه نمک قم، اعلام کرد: «این موضوع که دریاچه نمک قم در این مقطع فصلی و زمانی از بین رفته و تبدیل به کانون گرد و غبار شده است را از نظر علمی تایید نمی‌کنم. » مهرداد کتال‌محسنی، با بیان اینکه در فصل‌های بارشی در صورتی که بارش به اندازه کافی باشد دریاچه احیا می‌شود، افزود: «کشور ما بیابانی و نیمه بیابانی است و خشکسالی تبدیل به بخشی از اقلیم کشور ما شده است. باید برای مصرف بهینه آب برنامه‌ریزی کنیم چرا که مشکل اصلی ما مصرف نادرست آب در بخش کشاورزی، خانگی و شهری است. اگر مقدار آب‌های تحت الارضی که از مناطق کوهستانی و شهری تهران سرازیر می‌شود حدود ۴۰۰ میلیون مترمکعب در سال باشد، باید یک سوم آن به عنوان حق‌آبه محیط زیستی به سمت تالاب بندعلیخان و سایر دریاچه‌های جنوب تهران از جمله دریاچه نمک قم سرازیر شود و آنها را سیراب کند. »
شورآبه‌ها زندگی را از قم گرفت
اگرچه معاون فنی اداره محیط زیست استان تهران تبدیل شدن دریاچه نمک به به کانون گرد و غبار را تایید نمی‌کند اما محمدتقی سجادی، مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان قم معتقد است برخی فعالیت‌های انسانی در حوزه آبریز دریاچه نمک، هم‌اکنون منطقه‌ای که روزگاری دارای پوشش گیاهی بود را به بیابانی خشک و کانون‌های تولید گرد و غبار تبدیل کرده است. او درباره این موضوع گفت: « بازگشت شورآبه‌ها از بستر دریاچه به سطح دشت‌های اطراف که بر اثر خشک شدن روان آب‌های بستر دریاچه نمک به وجود آمده است باعث می‌شود دشت‌ها و زمین‌های کشاورزی اطراف دریاچه به‌دلیل شورشدن منابع آبی و سطح زمین، دیگر قابلیت کشت گیاه را نداشته باشد و به تدریج تبدیل به بیابان و کانون گرد و غبار شود. »
سجادی بیان کرد: « بعد از خشک شدن تدریجی روان آب‌های دریاچه نمک، بلورهای نمک که در سطح زمین قرار گرفته در اثر بهره‌برداری‌های عمرانی یا معدنی به تدریج شکسته می‌شود و با یک وزش باد به حرکت درمی‌آید و می‌تواند ریزگردهای نمکی که برای سلامت انسان مخرب است را ایجاد کند. از این‌رو تدوین و ابلاغ طرحی برای احیای حوزه‌های اطراف دریاچه نمک مانند دریاچه ارومیه ضروری به نظر می‌رسد. بنابراین باید تلاش کرد تا طرحی هم برای احیای این قبیل دریاچه‌ها برنامه‌ریزی شود. پروژه احیای حوزه دریاچه نمک و اختصاص حقابه‌های این دریاچه باید مورد حمایت قرار گیرد، زیرا اگر به این دریاچه به عنوان یک کانون و دشت‌های پیرامون آن توجهی نشود، گرد وغبار تولید می‌شود و برای بیش از 25 درصد جمعیت کشور و استان‌های همجوار با استان قم از جمله تهران و مرکزی و شهرهایی مانند ساوه مشکلاتی را ایجاد خواهد کرد. »
خاک خشک شدن دریاچه نمک به چشم تهران می‌رود
از طرف دیگر، احمد شفیعی، معاون فنی سازمان حفاظت محیط زیست استان قم معتقد است ۲۰۰ هزار هکتار پهنه نمکی دریاچه نمک درصورت تخصیص نیافتن حقابه‌ها و استفاده بی‌رویه از منابع آبی موجود، با انتشار گسترده گرد و غبار، قم را به خوزستانی دیگر تبدیل خواهد کرد. او درباره این موضوع گفت: « حوزه آبریز دریاچه نمک بیش از نیم قرن است که بر اساس برخی فعالیت‌های انسانی دچار آسیب شده و اگر این روند ادامه یابد با بحران انتشار گرد و غبار ناشی از خشک شدن دریاچه نمک رو به رو خواهیم شد. گرد و خاک ناشی از خشک شدن دریاچه بطور حتم تهران را مورد آسیب‌های جدی قرار می‌دهد، چراکه فاصله آن با پایتخت به اندازه‌ای نیست که گرد و خاک به آنجا نفوذ نکند. »
شفیعی بیان کرد: « حال دریاچه خوب نیست، دریاچه نمک از رودخانه‌های «قمرود» و «قره‌چای» تغذیه می‌کرده، اما اکنون با خشک شدن این منابع آبی دراثر پدیده‌های طبیعی و دخالت انسان‌ها در محیط زیست، این دریاچه به سمت خشک شدن پیش می‌رود، اما هنوز تا خشک شدن کامل فاصله دارد و می‌توان برای رفع بحران آن چاره‌ای اندیشید. با وجود برداشت از ذخایر آبی دریاچه نمک در سال‌های اخیر، این دریاچه هنوز نفس می‌کشد و سطح آن مرطوب است و ریزگردهای نمکی از آن بلند نشده، اما اگر این ریزگردها در آسمان منتشر و با آلودگی‌های شیمیایی موجود در هوا ترکیب شود سلامت انسان‌ها و سایر موجودات زنده به‌شدت در معرض خطر قرار می‌گیرد. »
شفیعی درباره اینکه سال گذشته قرار بود درمورد تامین حقابه دریاچه نمک در شورای عالی آب کشور جلسه‌ای برگزار شود، خاطرنشان کرد: این جلسه متاسفانه بنابه دلایلی برگزار نشد، اکنون لازم است رسانه‌ها، تخصیص نیافتن حقابه‌ای برای دریاچه نمک را بررسی کنند. بخش کشاورزی هم به عنوان بزرگ‌ترین مصرف‌کننده منابع آبی حوزه آبریز دریاچه نمک باید بطور عملی در مسیر کاهش مصرف آب و به کارگیری روش‌های نوین آبیاری گام بردارد.»
