تلاش‌های بین‌المللی جدید برای نجات خزر
ریحانه جاویدی
روز گذشته، کنوانسیون رژیم حقوقی دریای خزر، میان پنج کشور حاشیه این دریا، امضا شد. اگرچه چندین ماده در این کنواسیون به موضوعات محیط‌زیستی این دریاچه اشاره دارد، اما در بند 14 ماده سه آن بطور مشخص به «حمایت از محیط‌زیست دریای خزر، حفاظت، احیاء و استفاده معقول از منابع زنده آن» پرداخته شده است. امضای این کنوانسیون در حالی رخ داد که 12 سال از لازم الاجرا شدن «کنوانسیون تهران» در تاریخ 21 اردیبهشت سال 1385 می‌گذرد، کنوانسیونی که با هدف حفاظت از محیط زیست خزر میان آذربایجان، ایران، قزاقستان، روسیه و ترکمنستان به امضا رسید و اعضای آن متعهد شدند برای نجات محیط زیست دریای خزر همکاری کنند. حال امضای یک کنوانسیون جدید آن هم همزمان با روز ملی دریای خزر حکایت از آن دارد، حفظات از این دریاچه هنوز هم برای این پنج کشور مهم است اما با وجود تمام این همکاری‌های بین‌المللی، حال و روز این دریاچه هر روز بدتر از روز قبل می‌شود. چالش‌های محیط‌زیستی چندین و چند سال است در جان خزر ریشه دوانده، از آلودگی آب تا بحران مرگ و زندگی میان موجودات زنده دریاچه، تمام آن چیزی است که در خزر خلاصه می‌شود، به همین دلیل است که امروزه خزر را نه به دلیل آنکه گاهی بزرگ‌ترین دریاچه جهان شناخته شده و گاهی در رده کوچک‌ترین دریای خودکفای کره زمین طبقه‌بندی می‌شود، بلکه به نام دریاچه‌ای آلوده می‌شناسند که هرچه می‌گذرد، حال و روز وخیم‌تری پیدا می‌کند. فعالیت‌های بیش از حد انسان و بهره‌برداری‌های اقتصادی پرشتاب، موجب تخریب اکوسیستم‌های طبیعی، آلودگی محیط زیست و کاهش کیفیت آب این دریا شده و در تمام این سال‌ها کنوانسیون‌های بین‌المللی و برنامه‌های حفاظتی داخلی هم نتوانسته است برای بهبود آن چاره‌اندیشی کند. حالا خزر در انتظار است تا شاید کنوانسیون تازه امضا شده رژیم حقوقی، گره‌ای از مشکلاتش باز کرده و کار ناتمام برنامه‌های پیشین را تمام کند. اما در شرایط فعلی خبرها حکایت از آن دارد که تغییرات اقلیمی، زیست بوم‌های خزر را تهدید می‌کند و تراز آب این دریاچه هم در حال کاهش است.
دو گروه برنامه حفاظتی برای خزر
12 سال از لازم الاجرا شدن کنوانسیون تهران می‌گذرد و حالا با امضای یک کنوانسیون تازه خالی از فایده نیست تا عملکرد پنج کشور حاشیه خزر در راستای کنوانسیون قبلی بررسی شود. ضیاالدین الماسی، سرپرست دفتر بررسی آلودگی‌های دریایی سازمان حفاظت محیط زیست کشور، درباره اینکه تاکنون در راستای کنوانسیون تهران چه اقداماتی برای حفاظت از دریای خزر صورت گرفته است، به تعادل می‌گوید: « دو گروه برنامه برای حفاظت از خزر دنبال می‌شود که یکی در سطح بین‌المللی و دیگری در سطح ملی قرار دارد. در سطح بین‌المللی در راستای کنوانسیون تهران که بین پنج کشور حاشیه خزر امضا شده است، پروتکل‌هایی برای همکاری منطقه در نظر گرفته شده که شامل مقابله با آلودگی نفتی و ارزیابی اثرات محیط زیستی اقدامات برای حفاظت از تنوع زیستی خزر است. یکی از اقدامات اخیری هم که در راستای این کنوانسیون انجام شده، تبادل علمی و تحقیقاتی بین کشورهای عضو بود که با هدف استفاده از نتایج تحقیقات سامانه‌یی با این هدف گسترش پیدا کرد.»
او درباره اقداماتی که در سطح ملی برای حل بحران‌های محیط زیستی دریای خزر صورت گرفته، افزود: « در سطح ملی هم طرح‌هایی در برنامه ششم توسعه تعریف شده که یکی از آنها که در حیطه اختیارات سازمان حفاظت محیط زیست است، می‌توان از پایش محیط زیستی منطقه نام برد. از طرف دیگر تفاهم‌نامه‌هایی هم با وزارت بهداشت و وزارت کشور برای سلامت آب‌های ساحلی صورت گرفته و از برنامه‌هایی که همواره از سوی سازمان حفاظت محیط زیست برای حفاظ سلامت دریای خزر دنبال می‌شود، مذاکره با وزارت نیرو برای جلوگیری از ورود فاضلاب شهری به دریا و صحبت با وزارت کشور برای تعجیل در اجرای طرح‌های مناسب برای حل معضل پسماندهاست.»
الماسی درباره مهم‌ترین عوامل آلاینده که سلامت دریای خزر را تهدید می‌کند، گفت: «خوشبختانه در سواحل خزر توسعه سنگین صنعتی مانند عسلویه نداشتیم به همین دلیل بار آلودگی صنعتی در خزر بالا نیست اما عاملی که خزر را آلوده می‌کند تغییر کاربری اراضی و تعرض به حریم سواحل، مدیریت پسماند شهری و دفع اصولی آنها و سموم کشاورزی است که اگر هر کدام از این مواد آلاینده به خزر وارد شود اوضاع را نگران‌کننده کرده و محیط زیست این دریاچه را تهدید می‌کند کمااینکه در شرایط فعلی همین موارد گفته شده، از مهم‌ترین تهدیدها علیه دریای خزر به شمار می‌رود.»
پیش‌بینی کاهش تراز دریای خزر
با این حال مدیر کل مرکز علوم جوی و اقیانوسی سازمان هواشناسی کشور معتقد است در سال‌های آینده، تراز دریای خزر کاهش یافته و بر اثر پدیده تغییر اقلیم زیست‌بوم‌های ساحلی خزر تخریب می‌شود.
بهزاد لایقی، درباره این موضوع بیان کرد: «از لحاظ بارش، بیشترین میزان بارش سالانه در سواحل جنوب دریای خزر یعنی سواحل ایران اتفاق می‌افتد و کمترین مقدار بارش در سواحل شرقی این دریا یعنی ترکمنستان و قزاقستان رخ می‌دهد. به لحاظ دمایی هم بیشترین مقدار دما مربوط به سواحل شرقی دریای خزر و کمترین دما در شمال دریای خزر در سواحل روسیه است، به‌گونه‌ای که در بخش شمالی دریای خزر یخبندان رخ می‌دهد و تردد شناورها در این منطقه با استفاده از یدک‌کش‌های مجهزبه یخ‌شکن انجام می‌شود. از نظر طبقه‌بندی اقلیمی سواحل ایران همچنین کشور آذربایجان دارای آب و هوای معتدل مدیترانه‌ای، بخش شرقی آن آب و هوای گرم و نیمه خشک و بخش شمالی آن دارای آب و هوای سرد و خشک است. وجود بیابان بزرگ قره‌قوم و خلیج قره بغاز در مجاورت دریای خزر موجب بالا بردن میزان تبخیر در بخش شرقی دریای خزر همچنین یکی از عوامل طبیعی کاهش تراز آب در دریای خزر است.»
او افزود: «در دهه ۴۰ و ۵۰ شمسی، تراز آب دریای خزر به دلیل افزایش مصرف آب رودخانه ولگا افت نسبتا زیادی داشت بطوری که کمترین مقدار تراز آب در سال ۱۳۵۶ ثبت شد. پس از این سال روند افزایش تراز آب دریای خزر اتفاق افتاد که افزایش بارش نقش مهمی در این وضعیت ایفا می‌کرد و این وضعیت تا سال ۱۳۷۴ ادامه داشت. پس از این سال مجددا تراز آب دریای خزر رو به کاهش گذاشته است و با وجود نوسان زیاد تاکنون بطور کلی روند کاهشی را تجربه می‌کند. مهم‌ترین عامل این وضعیت، کاهش بارندگی در حوضه آبریز دریای خزر و رودخانه ولگا به عنوان تامین‌کننده بیش از ۹۰ درصد آب دریای خزر است.
لایقی درباره تاثیر تغییر اقلیم بر نوسانات تراز آب دریای خزر گفت: «یکی از پیامدهای تغییر اقلیم در حوضه آبریز دریای خزر، کاهش بارندگی و افزایش دما است. با توجه به این وضعیت، دبی رودخانه‌های منتهی به دریای خزر و بارش درون دریا کاهش یافته و از طرف دیگر با افزایش دما و کاهش ابرناکی، میزان تبخیر در سطح دریا بیشتر شده است. بر اساس سناریوهای تدوین شده در هیات بین‌الدول تغییر اقلیم (IPCC) میزان بارش در سال‌های آتی نیز در این منطقه کاهش می‌یابد و طبیعتا باید منتظر روند کاهشی تراز آب دریای خزر در دهه‌های آینده باشیم.»
مدیر کل مرکز علوم جوی و اقیانوسی سازمان هواشناسی کشور گفت: « بیشترین تاثیرات تغییر اقلیم ناشی از کاهش تراز آب دریای خزر، در منطقه مربوط به زیست‌بوم‌های ساحلی و مناطق حفاظت‌شده و تالاب‌ها در این منطقه است. این کاهش تراز آب منجر به تخریب زیستگاه‌های فعلی و همچنین افزایش شوری و اسیدیته آب می‌شود که شرایط نامساعدی را برای آبزیان منطقه و زنجیره‌های زیستی متصل به آنها ایجاد می‌کند. با توجه به این وضعیت، راهکار مناسب را می‌توان در بهبود شرایط زیست‌بوم‌های ساحلی با انجام تغییرات و یا جابه‌جایی زیستگاه‌های فعلی یا راهکارهای مهندسی برای افزایش توان اقلیمی این زیستگاه‌ها جست‌وجو کرد.»
