فاضلاب‌های سرگردان در کمین منابع آب
هر متر مکعب فاضلاب بسته به میزان غلظتش بین 7 تا 15 متر مکعب آب سالم را آلوده می‌کند. از حدود 4.5 میلیارد متر مکعب فاضلاب شهری در کشور هرساله حدود 700 میلیون متر مکعب تصفیه و تبدیل به پساب می‌شود. به عبارت دیگر فقط 15درصد از فاضلاب شهری تصفیه می‌شود. در چنین شرایطی فاضلاب سرگردان، منابع آب را آلوده کرده و بیماری‌های ناشی از آن امروز تبدیل به یکی از مشکلات اصلی وزارت بهداشت شده است. این میان خشکسالی و پایین آمدن سطح آب هم مزید بر علت شده و اگر فاضلاب‌ها به رودخانه‌ها ریخته شوند، غلظت مواد آلاینده افزایش می‌یابد و امنیت آب به‌شدت به خطر می‌افتد اما این وضعیت در حالی است که هنوز طرح جامع فاضلاب شهر تهران هم کامل اجرا نشده و روند تکمیل آن هم کند است. شاخص جمع‌آوری و دفع بهداشتی فاضلاب در پایتخت نشان می‌دهد که حدود 57 درصد متوسط پیشرفت طرح بوده است و در شرایط فعلی حدود 300 میلیون متر مکعب در سال پساب تولید می‌شود که در بخش کشاورزی، فضای سبز، آبخوان و آبهای سطحی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
کاهش سطح آب و خطر ناامنی
روز گذشته معاون بهداشت وزیر بهداشت با اشاره به مناسب نبودن سیستم تصفیه فاضلاب در کشور، فاضلاب‌های سرگردان را یکی از عواملی دانست که امنیت آب را به خطر می‌اندازند. علیرضا رییسی درباره این موضوع گفت: «خشکسالی امکان شیوع برخی بیماری‌ها را افزایش می‌دهد. باید توجه داشت که بحث مدیریت خشکسالی در این زمینه مطرح است و الزاما خشکسالی باعث بیماری نمی‌شود؛ بلکه باید مدیریت آن را بدانیم. در خشکسالی اتفاقاتی از جمله کمبود و قطعی آب و در نهایت به خطر افتادن امنیت و سلامت آن اتفاق می‌افتد؛ این موضوع به عنوان یکی از مشکلات اصلی ما در این زمینه مطرح است.یکی از مشکلات ما بحث فاضلاب‌هاست؛ درصد زیادی از فاضلاب‌های کشور سیستم تصفیه مناسبی ندارند با توجه به خشکسالی فعلی و پایین آمدن سطح آب، اگر به رودخانه‌ها ریخته شوند، غلظت مواد آلاینده افزایش پیدا می‌کند و امنیت آب به‌شدت به خطر می‌افتد.»
او با اشاره به کاهش سطح آبهای زیرزمینی در کشور، افزود: « با توجه به کاهش سطح این آبها و همچنین فرسودگی شبکه انتقال آب، سوراخ‌هایی در این مسیر وجود دارد؛ به همین دلیل هنگام قطعی آب با توجه به اینکه با استفاده از پمپ، این آبها بیرون کشیده می‌شود، آب بیرون رفته از لوله‌ها با فاضلاب آلوده شده و به داخل سیستم بر می‌گردد که این موضوع می‌تواند مشکلات زیادی را برای مردم ایجاد کند.»
رییسی با بیان اینکه مراکز بهداشت به صورت مرتب میزان کلر باقیمانده آب را رصد می‌کنند، ادامه داد: «این مراکز نتیجه گزارش‌های خود را به آب و فاضلاب اعلام می‌کنند، اما باید توجه داشت که همه میکروارگانیسم‌ها و ویروس‌ها با کلر از بین نمی‌روند. گاهی مردم به دلیل قطعی آب، مجبور میشوند از سرچشمه‌هایی آب تهیه کنند که نه کلر دارند و نه از نظر بار میکروبی کنترل شده‌اند. مصرف این آب مردم منطقه را دچار مشکل می‌کند.»
معاون وزیر بهداشت بیان کرد: «بحث مواد شیمیایی موجود در آب مانند نیترات نیز می‌تواند مخاطرات جدی برای مردم ایجاد کند؛ برای مثال اگر این ماده شیمیایی به میزان زیاد در آب زیاد وجود داشته باشد می‌تواند باعث بروز برخی سرطان‌ها باشد. نیترات بالای آب ناشی از فاضلاب انسانی یا کودهای کشاورزی است. بیشتر بیماریهایی که ممکن است در شرایط خشکسالی با آنها روبرو شویم، بیماری‌های ویروسی و میکروبی مثل اسهال و «ایکولای» است.اگر در آب منطقه‌ای باکتری ایکولای وجود داشته باشد به معنی آلودگی با مدفوع انسانی است.»
او افزود: «اگر به دلیل خشکسالی آب در روخانه‌ای راکد شود، آن نقطه به محل تجمع انواع پشه‌ها تبدیل می‌شود که می‌تواند باعث ایجاد بیماری‌های مختلفی مانند سالک، مالاریا و ... شود. ثابت شده است احتمال برگشت بسیاری از بیماری‌ها از جمله مالاریا در نقاطی که به سمت خشکسالی می‌روند افزایش پیدا می‌کند. این در حالی است که ایران در زمینه کنترل مالاریا بسیار پیشرو است و آمار درخشانی دارد، اما در عین حال این تهدید نیز وجود دارد. در حال حاضر بیشترین موارد ابتلا به مالاریا در کشور، وارداتی و مربوط به کشورهای افغانستان و پاکستان است. دو دهه پیش سالیانه حدود ۶۲ هزار مورد ابتلا به مالاریا گزارش می‌شد، اما در سال ۹۶، حدود ۹۳۰ مورد ابتلا داشتیم که ۸۷۱ مورد وارداتی بود. بعضی از فلزات سنگین در برخی از چشمه‌ها نیز وجود دارد که با گرما و تبخیر آب به دلیل کاهش حجم آن، ممکن است میزان بیشتری از آن وارد بدن شود.»
اظهارات معاون بهداشت وزیر بهداشت در حالی است که پیش از این هادی فهمی، معاون مدیر کل دفتر برنامه‌ریزی کلان آب و آبفای وزارت نیرو درباره تاثیر فاضلاب‌ها بر آلودگی منابع آب، آمار و ارقامی ارایه داده بود که جای تامل دارد. او گفت: « بدون تردید در تصفیه فاضلاب ضعیف عمل کرده‌ایم و این موضوع بر کیفیت آبهای موجود اثر خواهد داشت. اگر دیر اقدام کنیم، در آینده علاوه بر کمیت و نبود آب، موضوع کیفیت آبهای موجود مبحث مهم‌تری خواهد بود و بحران‌های جدی را در پی دارد اما کمبود منابع مالی یک سد بزرگ است. تا زمانی که اقتصاد کشور ناپایدار است، مدیریت جدی بخش آب با چالش مواجه می‌شود.»
نفوذ به لایه‌های آب با هدف آلودگی
چنین وضعیتی در حالی است که تخلیه بی رویه فاضلاب‌های صنعتی، بیمارستانی، کشاورزی و شهری رودخانه‌ها، دریا و تالاب‌ها را هم از نفس انداخته و این بسترهای آبی را دچار مرگ تدریجی کرده است. محمد حسین محمدی، کارشناس مسائل زیست محیطی معتقد است ورود پسابهای صنعتی، کشاورزی، بیمارستانی و شهری از مهم‌ترین خطرات ذخایر آب هستند. او درباره این موضوع بیان کرد: « نفوذ عمودی پساب در لایه‌های زمین، ذخایر آب را آلوده خواهند کرد برای مثال مواد شوینده در پساب تا هزار و 200 متر، مواد آلی و معدنی تا چهار هزار و 500 متر و مواد نفتی تا سه هزار متر در زمین نفوذ کرده و در سر راه خود مخازن آبی را آلوده می‌کنند. همچنین این فاجعه وقتی به اوج خود می‌رسد که عوامل بیماری‌زا و فلزات سنگین مثل کروم، مس و نیکل نیز به آبهای زیرزمینی نفوذ کنند.»
او افزود: « از آنجا که آبهای سطحی منابع اصلی تامین کننده آب برای مصارف مختلف خانگی، شهری، کشاورزی و صنعتی را تشکیل می‌دهند، بنابراین آلودگی این منابع توسط انواع آلاینده‌ها از قبیل زه آبهای اراضی کشاورزی، پسابهای صنعتی، شهری و خانگی اثرات سوء و جبران‌ناپذیری بر منابع حیاتی مزبور وارد می‌کند و از طرفی سلامتی و بهداشت جوامع را به خطر می‌اندازد، اگر چه تصفیه و سالم ساختن مجدد آن باعث صرف هزینه گزافی خواهد شد. از مهم‌ترین اثرات ورود پساب به رودخانه می‌توان به کاهش اکسیژن محلول، پیدایش بوهای زننده بر اثر اکسیداسیون غیرهوازی، مهاجرت یا مرگ ومیر آبزیان، ممانعت از نفوذ نور خورشید برای انجام عمل فتوسنتز، ورود مقادیر زیادی مواد مغذی مانند ترکیبات ازته و فسفاته و همچنین ورود عوامل بیماری‌زا به آب اشاره کرد.»
محمدی گفت: « اجرای طرح‌های توسعه کشاورزی و صنعتی در پیرامون و اطراف رودخانه‌ها بدون در نظر گرفتن اثرات زیست محیطی منجر به افزایش روزافزون ورود بی رویه حجم پسابهای صنعتی، شهری و زه آبهای کشاورزی به رودخانه‌ها می‌شود. تخلیه بی رویه فاضلاب‌های صنعتی به رودخانه‌ها اثرات زیانباری را به محیط زیست به ویژه زمین‌های کشاورزی که با این منابع آبیاری میشوند، وارد خواهد ساخت. گرچه دفع فاضلاب در زمین در حال حاضر از کمترین هزینه برخوردار است ولی اثرات سوء آن می‌تواند تجمع فلزاتی از قبیل کروم، نیکل و کادمیوم باشد که از عناصر در وهله نخست خاک را آلوده می‌سازد.»
