دیو سپید بیدار شد؟
دماوند در عرض و ارتفاع حرکت کرده است
ایران زمین سالانه دچار 22 میلی متر جمع‌شدگی می‌شود
گروه راه و شهرسازی
کوه دماوند در یکی دوسال گذشته چندین بار خبرساز شد، از وقوع دو زلزله با بزرگای متوسط در پایتخت گرفته که در برخی رسانه‌ها دلیل آن فعال شدن گسل‌های تهران به ویژه مشا با آغاز فعالیت آتش‌فشان دماوند معرفی شد تا سیل مردادماه جاری در گزنک ساری که وقوع آن هم به گرم شدن دهانه دماوند بر اثر فعالیت‌های آتش‌فشانی قلمداد شد. البته این تمام ماجرای داستان پرپیچ و خم کوه دماوند در ماه‌های اخیر نیست، به گفته کارشناسان درسال گذشته بیشترین زلزله در جنوب این منطقه (در نزدیکی شهر تهران) رخ داده ضمن اینکه طی سال‌های گذشته، دماوند به سمت شمال شرق در حال حرکت بوده و در ارتفاع هم ۳ میلی‌متر بالاآمدگی داشته است. در این میان، نگاهی به پیش بینی علمی کارشناسان مبنی بر اینکه فعال شدن دماوند، 20 میلیون نفر از ساکنان شهرهای اطراف به صورت مستقیم یا غیرمستقیم تحت تاثیر قرار می‌دهد، می‌تواند نگرانی‌ها درباره تبعات فعال شدن آتش‌فشان دماوند را بیشتر کند. در میان حجم بالای شایعات و گفته‌های علمی درباره آتش‌فشان کمتر شناخته شده دماوند، این سوال مطرح می‌شود که هم‌اکنون وضعیت آتش‌فشان دماوند چگونه است؟ چه پایش‌هایی برای بررسی فعالیت دماوند انجام شده است و آیا نشانه‌های کافی برای اثبات فعالیت دوباره آتش‌فشان دماوند وجود دارد؟
تهیه نقشه قله دماوند
حمیده رشید، مجری طرح تهیه نقشه زمین‌شناسی دماوند که سال‌ها در این زمینه پژوهش کرده است، می‌گوید: درصورت فعال شدن آتش‌فشان دماوند 20 میلیون نفر تحت تاثیر قرار می‌گیرند زیرا مخروط درون صفحه‌ای دماوند در وسعت ۴۰۰ کیلومتر مکعب دارای گدازه‌های تراکی آندیزیتی و مواد آذر آواری است. رشید ادامه می‌دهد: سازمان زمین‌شناسی اقدام به تهیه نقشه یک بیست و پنج هزارم قله دماوند کرد و این نقشه‌ها بستری را فراهم می‌کند تا بتوانیم مطالعات بعدی را بر اساس آن اجرایی کنیم، چرا که برای مانیتورینگ دماوند نیاز به نقشه داریم که تنها نقشه تهیه شده از این آتش‌فشان در ۵۰ سال گذشته بوده است. رشید در نشست ویژه ریسک آتش‌فشان دماوند ادامه داد: وجود چشمه‌های آبگرم اسک، بایجان و لاریجان از جمله تظاهرات فعال بودن آتش‌فشان دماوند است. به گفته مجری طرح تهیه نقشه زمین‌شناسی دماوند، این کوه به شکل مخروط نامتقارنی است که نیم مخروط جنوب غربی آن به علت دارا بودن گدازه متمایز شده است. او با اشاره به اینکه پیمایش‌های انجام شده از سوی سازمان زمین‌شناسی شامل بیش از ۴۰۰ نمونه مطالعاتی پتروگرافی، ژئوشیمی و فسیل‌شناسی است، گفت: نقشه اولیه این قله در حال تدوین است که تا اوایل زمستان نقشه بخشی از نیمه آتش‌فشان دماوند تهیه خواهد شد. رشید گفت: مشاهدات سازمان زمین‌شناسی نشان می‌دهد که دماوند از سال ۸۸ تاکنون دچار تغییرات اساسی شده است، اما این تغییرات بیشتر به دلیل تغییر اقلیم بوده است. مجری طرح تهیه نقشه زمین‌شناسی دماوند، کوچک شدن آبشار یخی، کم شدن برف در قله و کاهش حجم برف را از جمله تغییرات اقلیم در منطقه دماوند نام برد و گفت: در سال ۸۹ در پی ۱۸ روز اقامت در این منطقه در شهریور ماه ۱۰ روز پر برف داشتیم اما در شهریور ماه امسال حتی یک روز پر بارش نیافتیم. این مجری طرح تهیه نقشه زمین‌شناسی دماوند با اشاره به پدیده جاری شدن سیل در منطقه گزنک، گفت: براساس پرسش و پاسخی که از ساکنان این منطقه داشتیم، در مرداد و شهریور ماه این منطقه شاهد جاری شدن سیل بودند و امسال این حجم سیل بیشتر بوده است.
نگرانی محققان از کنده شدن قله
براساس مطالعات محققان در صورت فوران آتش‌فشان دماوند شهرهایی که حتی صدها کیلومتر از این آتش‌فشان دور هستند، از فوران‌های آن در امان نخواهند ماند. از این رو طرح «رفتارسنجی دماوند» با ایجاد ۱۰ ایستگاه لرزه‌نگاری در دستور کار محققان قرار گرفته است. جلیل قلم‌قاش درنشست ریسک آتش‌فشان دماوند با بیان اینکه متاسفانه هر از چند گاهی شایعه‌ای در خصوص فعال شدن آتش‌فشان دماوند مطرح می‌شود، افزود: براساس مطالعات انجام شده جوان‌ترین فعالیت دماوند در دامنه غربی مربوط به ۷۳۰۰ سال قبل بوده اما در این مطالعات ادعا نشده است که شواهدی از جوان‌ترین فوران یافت شده است. عضو هیات علمی پژوهشکده علوم زمین ادامه داد: زمانی که از فوران آتش‌فشان دماوند صحبت به میان می‌آید، تصور مسوولان خروج گازهای گوگردی از آن است، در حالی که نگرانی اصلی کنده شدن قله دماوند است. او با بیان اینکه در سال ۸۱ طرح پایش دماوند از سوی سازمان زمین‌شناسی مطرح شد، یادآورشد: در گام اول این مطالعات اقدام به پایش چشمه‌های آب گرم این منطقه کردیم که به دلیل کمبود اعتبارات این مطالعات متوقف شد. قلم قاش یادآور شد: در این طرح که با عنوان طرح رفتارسنجی دماوند پیشنهاد شد، اعلام کردیم که برای مطالعه این آتش‌فشان نیاز است که یک ایستگاه اصلی در منطقه ابراء در بخش لاریجان ایجاد شود. او ایجاد حداقل 8 تا ۱۰ ایستگاه لرزه‌نگاری و جی.پی.اس را از دیگر بخش‌های این مطالعات نام برد و گفت: برای ایجاد این ایستگاه، محل‌هایی در نظر گرفته شده است که اولین ایستگاه در روستای ناندل راه‌اندازی می‌شود. این محقق اعتبارات ایجاد مرکز پایش دماوند را ۵.۸ میلیارد تومان اعلام کرد و گفت: تاکنون کمتر از ۱۰۰ میلیون تومان آن محقق شده است.
ایران سالانه ۲۲ میلی‌متر جمع می‌شود
ضرورت رفتارسنجی آتش‌فشان دماوند زمانی دوچندان می‌شود که به گفته رییس اداره ژئودزی و ژئودینامیک سازمان نقشه‌برداری، ایران سالانه ۲۲ میلی‌متر جمع می‌شود و در منطقه البرز بخشی از نرخ لغزش گسل‌ها و کوتاه‌شدگی پوسته به دلیل همین جمع شدگی است.
حمیدرضا نانکلی در نشست ویژه ریسک آتش‌فشان دماوند با ارایه گزارشی از وضعیت ریخت‌شناسی و تکتونیک دماوند، افزود: بر اساس داده‌های سازمان نقشه‌برداری، تغییرات حرکتی در دماوند داریم، اما میزان آن مشخص نیست، ضمن اینکه ایران از لحاظ تکتونیکی بین دو صفحه عربی و اوراسیا قرار دارد و صفحه عربی فشار زیادی به ایران وارد می‌کند.
او ادامه داد: ایران شاهد پدیده‌های مختلف تکتونیکی و غیرتکتونیکی است که بخشی از آن به دلیل همین فشار روی می‌دهد. رییس اداره ژئودزی و ژئودینامیک سازمان نقشه‌برداری با اشاره به وضعیت پایش پوسته زمین در منطقه دماوند، اظهار کرد: سازمان نقشه‌برداری ۱۳۰ ایستگاه جی.پی.اس از سال ۸۳ در منطقه فعال کرده است که وضعیت پوسته را رصد می‌کنند. او از اندازه‌گیری‌های دقیق در دماوند خبر داد و گفت: بر اساس این اندازه‌گیری‌ها ارتفاع قله ۵ هزار و ۶۱۰ متر و دهانه قله ۱۵۰ در ۱۵۰ به عمق ۲۷ متر است.
حرکت دماوند در عرض و ارتفاع
رییس اداره ژئودزی و ژئودینامیک سازمان نقشه‌برداری با اشاره به برآیند کلی بر اساس مطالعات اولیه، گفت: یک ایستگاه در منطقه پلور داریم که داده‌های آن از سال‌های ۲۰۰۶ تا ۲۰۱۶ نشان می‌دهد دماوند به سمت شمال شرق در حال حرکت است و در ارتفاع هم ۳ میلی‌متر بالاآمدگی داشته است. او ادامه داد: از جهت تغییرات پوسته‌ای می‌توان گفت تغییرات معنی‌دار و غیرطبیعی در خود قله مشاهده نکرده‌ایم اما باید مستمر پایش شود و ایستگاه‌های لرزه‌نگار، شتابنگار و جی.پی.اس در دماوند نصب شود تا از تحلیل داده‌های دقیق و چندحوزه‌ای بتوانیم وضعیت تغییرات پوسته‌ای در دماوند را بررسی کنیم.
خرید شتابنگار در تعلیق
بررسی دقیق فعالیت آتش‌فشان دماوند تنها به فعالیت سازمان زمین زمین‌شناسی، سازمان نقشه‌برداری و ... محدود نیست و شبکه شتابنگاری کشور می‌تواند نقش پررنگی در این زمینه داشته باشد، مدیر شبکه شتابنگاری ایران با بیان اینکه از 266 دستگاه جدید شتابنگاری، 200دستگاه وارد مرکز تحقیقات مسکن شده است، گفت: با تحولاتی که در سیستم بانکی رخ داده معلوم نیست سرنوشت مابقی قراردادها چه می‌شود چرا که تامین مابقی دستگاه‌ها منوط به تامین اعتبارات است.
اسماعیل فرزانگان در نشست ریسک آتش‌فشان دماوند با بیان اینکه بیشترین ایستگاه‌های شتابنگاری کشور در استان‌های تهران، فارس، کرمان و خراسان متمرکز شده است، افزود: برنامه توسعه کوتاه مدت این شبکه خرید 262 دستگاه شبکه شتابنگاری بوده است که تاکنون 200 دستگاه آن وارد کشور شد. فرزانگان با اشاره به وضعیت رخدادهای لحظه‌ای دماوند یادآور شد: براساس آمارها در سال گذشته بیشترین سطح زلزله‌ها مربوط به جنوب دماوند در ایستگاه مشا بوده است. او با تاکید بر اینکه این محدوده عمدتا در امتداد گسل مشا است، افزود: در ایستگاه گزنک هم زلزله‌های متاثر از زمین لرزه‌های مشا به ثبت رسیده است.
فرزانگان اظهار کرد: اگر 700 دستگاه آنلاین شتابنگاری در کشور داشته باشیم می‌توانیم به یکی از شبکه‌های ثبت آنلاین کشور دسترسی پیدا کنیم. به گفته او، این سیستم‌ها به محققان کمک می‌کند که حتی زلزله کوچک که احساس نمی‌شود هم ثبت شوند. مدیر شبکه شتابنگاری ایران با اشاره به ایستگاه‌های شتابنگاری در اطراف آتش‌فشان دماوند یادآور شد: شبکه شتابنگاری استان تهران در پیرامون قله دماوند در گزنک و وانا قرار دارد که این دستگاه از جمله دستگاه‌های قدیمی است که احتمالا یکی از دستگاه‌های شتابنگاری جدید که به کشور وارد شده است در این منطقه نصب می‌شود. او گفت: نزدیک‌ترین ایستگاه شتابنگاری در مازندران در منطقه شاهزند و بلده است و تقریبا بیشترین زلزله سال قبل مربوط به جنوب قله دماوند می‌شود.
