منظر شهری تهران، نیازمند اصلاح قوانین بالادستی

گروه راه و شهرسازی| آزاده کاری|

سومین برنامه پنجساله توسعه شهر تهران، اوایل مهر ماه سال جاری توسط محمد علی افشانی، شهردار تهران تقدیم هیات رییسه شورای شهر تهران شد. این برنامه که کار نوشتن و تدوین آن یک سال زمان برد، در 11 فصل تدوین شده است که شامل احکام پیشنهادی در 11 فصل و اهداف، راهبردها و سیاست‌ها در 10 فصل می‌شود. سرفصل‌های برنامه سوم عبارتند از حکمروایی شهری، سرمایه سازمانی، هوشمند‌سازی و نوآوری شهری، اقتصاد و مالیه شهری، فنی و عمرانی، فضایی وکالبدی، حمل و نقل و ترافیک، ‌محیط زیست انرژی و مدیریت پسماند، ‌فرهنگی و اجتماعی و ایمنی امنیت و مدیریت بحران می‌شود. برنامه سوم بعد از بررسی در کمیسیون‌های تخصصی شورای شهر در صحن علنی نیز مطرح می‌شود و باید به تصویب شورای شهر تهران نیز برسد.

اکثر کارشناسان مسائل شهری متفق القولند که یکی از موضوعاتی که در شهرتهران مغفول واقع شده نما و منظر شهری است. تهران شهری است با ساختمان‌های کوتاه و بلندی که به شکل ناهمگونی در کنار یکدیگر قرار گرفته‌اند.کوچه‌ها و خیابان‌های باریک و بدون پیاد ه رو، میدان‌هایی که هیچ گونه جلوه‌ای از زیبایی و آثار هویتی شهر در آنها وجود ندارد، و بافت‌های فرسوده و ساختمان‌های کثیف و سیاه که در اثر آلودگی هوا جلوه‌ای غمناک و دلمرده به شهرداده‌اند. در قسمت‌های شمالی شهر که انتظار می‌رود وضعیت بهتر باشد نیز کنار هم قرار گرفتن ساختمان‌هایی که هر یک با معماری خاصی ساخته شده و خانه‌هایی که با معماری کلاسیک و شیشه‌ای و مدرن کنار هم قرار گرفته‌اند، بیننده را سردرگم می‌کنند.واژه نما در فرهنگ لغت، نشان‌دهنده این موضوع است که نمای ساختمان چیزی منفک از ساختمان نیست و فارغ از پوششی نهایی برای مقاومت در برابر شرایط جوی، بیان‌کننده عملکرد ساختمان (انطباق فرم ساختمان با عملکرد آن) منش، کردار وتفکر ساکنان، به مثابه لولایی اجتماعی، فصل مشترک فضاهای عمومی وخصوصی است. از طریق نما، عناصر طبیعی (نور و باد) به ساختمان نفوذ کرده وارتباط ساکنان با فضای شهری برقرار می‌شود. همچنین نما، در شکل دهی به سیمای کالبدی شهر، نقش مهمی داشته وفصل مشترک رنگ تعلق داخلی و بیرونی است.سیمای شهر با وجود آنکه نخستین جلوه از شهر است که در ذهن وحافظه شهروندان باقی می‌ماند، اما سال‌ها است که از چشم برنامه‌ریزان و مدیران شهری کشور دور مانده است و هنوز برنامه جامعی برای آن وجود ندارد. ناهماهنگی بین ابعاد و ارتفاع ساختمان‌ها، استفاده از الگوهای طراحی و مصالح و رنگ معابر متفاوت و ناهمگون در عناصر دخیل در سیمای شهر، نماهای ساختمان‌های مغشوش و ناهمخوان با یکدیگر، از جمله مصادیق این موضوع هستند که چهره‌ای نازیبا وآشفته به شهر بخشیده‌اند.

 توجه به نما در برنامه سوم

شورای چهارم شهر تهران در سال 94 به منظور ساماندهی فضا و منظر شهری تهران لایحه ساماندهی وضعیت سیما و منظر شهری و کیفیت محیطی شهر تهران را تصویب کرد. اما شرایط کنونی شهر نشان از این دارد که این مصوبه نتوانسته طی این سال‌ها به بهبود منظر شهری تهران کمک چندانی بکند. اما موضوع فضا و منظر شهری در برنامه پنجساله سوم توسعه شهر تهران مورد توجه قرار گرفته و حدود 31 ماده واحده به این موضوع اختصاص داده شده است.در بخشی از برنامه سوم آمده است: شهر تهران به عنوان محل سکونت و فعالیت با جمعیت روز حدود 11 میلیون و کمتر از 9 میلیون نفر جمعیت شب، با چالش‌های فراوانی از جمله نظارت بر اجرای طرح جامع و تفصیلی شهر تهران، نظارت و کنترل ساخت و ساز، نظارت بر تثبیت کاربری‌ها، فروش تراکم مازاد، سیما و منظر شهری، بافت‌های تاریخی و پهنه‌های طبیعی واجد ارزش به عنوان میراث شهری، ساخت و سازها در حریم و ارتفاعات شهر تهران، گستردگی بافت فرسوده و به تبع آن میزان سرعت نوسازی، بهسازی و بازسازی بافت‌های فرسوده و مسائل حقوقی مترتب بر آن مواجه است. بنابراین مهم‌ترین ماموریت حوزه شهرسازی و معماری، توسعه و بهبود سطح کیفیت زندگی به ویژه در حوزه فضایی- کالبدی و ساخت و ساز شهری است. از این رو، 5 موضوع کلیدی حفاظت و صیانت از بافت تاریخی شهر، ساماندهی و ارتقای کیفیت معماری و منظر شهری، انتظام بخشی به کالبد و فضای شهری محدوده و حریم، وجود بافت فرسوده و نهایتا صیانت و حفاظت از باغات و توسعه فضای سبز در دستور کار کمیته فضایی کالبدی قرار گرفته که ذیل موضوعات کلیدی، 13 مساله کلیدی احصا و به عنوان مسائل استراتژیک مانع تحقق اهداف و راهبردهای طرح جامع مورد بررسی عمیق قرار گرفت. همچنین هدف راهبردی این بخش ارتقا و اصلاح ساختار کالبدی و فضایی شهر، با تاکید بر ارتقای زیست‌پذیری شهر و رویکرد شهرسازی و معماری نوآور عنوان شده است.

 نماهای کلاسیک در شمال تهران

داریوش رجبیان، استاد معماری در گفت‌وگو با «تعادل» به بررسی مهم‌ترین معضلات معماری و منظر شهری تهران پرداخت و گفت: تجربه کشورهای بزرگ و تاریخی دنیا مانند اتریش تجربه موفقی در این زمینه است که می‌توان از آن الگو گرفت. برخی معتقدند سبکی به اسم معماری ایرانی و اسلامی باید در شهرسازی به کار گرفت اما واقعیت این است که کل معماری، معماری ایرانی است. بهترین کار این است که برنامه مشخصی برای کل شهر تهران توسط یک مشاور بی‌طرف تهیه شود تا هم نماهای مدرن شهری و به روز را در خود جای دهد هم از نماهای قدیمی تهران استفاده کند. اکنون نماهای کلاسیک در تهران نسبت به دیگر نماها کاربردی‌تر شده، علت آن هم این است که مدیریت شهری طی دوره‌های گذشته به یکسری از افراد که به هیچ عنوان تخصص معماری و شهرسازی ندارند، به عنوان سازنده و سرمایه‌گذار اجازه فعالیت داده است که بیشترین نقش را در ساخت و سازهای منطقه یک دارند . برخی شهرداری‌های کشور نامه رسمی زده‌اند که در صورتی از نماهای کلاسیک بر روی بدنه ساختمان‌ها استفاده شود، دستور تخریب آن را صادر می‌کنند. این موضوع ناشی از نبود قوانین مدون و یکپارچه در این حوزه است. بنابراین باید ابتدا نگاه آزادانه به این موضوع داشته باشیم، نگاه‌های قهری و دستوری منجر به بسته شدن دست معماران می‌شود. شورای نمای مناطق فقط برای پروژه‌های بالای 10 هزار متر، تشکیل می‌شود.

به گفته این کارشناس، منطقه یک تهران بهترین منطقه ساخت و ساز کشور محسوب می‌شود و ساخت و سازهای منطقه یک تهران روند ساخت وساز در همه مناطق کشور را تحت تاثیر قرار می‌دهد. وی ادامه داد: معماری شناور است و نمی‌توان برای آن سبک خاصی تعیین کرد. معماری با زمان و جامعه شکل می‌گیرد و پاسخی است به رفتار جامعه. بنابراین نمی‌توان برای آن محدودیت در نظر گرفت. معماری معاصر شهر تهران در دهه 50، معماری با ریشه‌ای است و اگر بتوانیم از این معماری وام بگیریم می‌توانیم یک نمای شهری درست داشته باشیم.

 نگاه‌های غرض ورزانه در مناطق

رجبیان با بیان اینکه در معماری هیچ‌گاه نمی‌توان نما را از پلان ساختمان جدا دانست، گفت: پروژه‌ای 150 هزار متری را برای تایید کمیته نما به شهرداری تهران بردم. در این شورا 4 نفر از بزرگان و استادان معماری تهران حضور داشتند، اما دید آنها به پرونده کاملا غرض ورزانه بود و منجر به این شد که چندین بار جلسات را با عصبانیت ترک کردم. تعداد افراد این شورا بسیار محدود است و به همین دلیل امکان برخوردهای شخصی و غرض ورزانه درآن بسیار است. شورای نما، نیاز به افرادی دارد که بتوانند کل معماری یک ساختمان را مورد بررسی قرار دهند. به نظرم بهترین راهکار این است که از مشاوران با سابقه خارجی در این زمینه استفاده شود.

 عدم توجه به مصالح ساختمانی

این استاد معماری با اشاره به اینکه سیما و منظر شهری تهران نیاز به تدوین قوانین سختگیرانه دارد، تصریح کرد: یکی از مواردی که در سیما و منظر تهران مورد غفلت گرفته توجه به مصالح ساختمانی است. مصالح ساختمانی باید دسته‌بندی شود و استفاده از آنها بر اساس قوانین انجام شود. در واقع یکی از مهم‌ترین معضلات نماها مصالح ساختمانی است. هر مسافر خارجی با گردشی کوتاه در سطح شهر متوجه بی‌نظمی و ساختمان‌های مشوش و بهم ریخته شهر می‌شود. دلیل اصلی این همه آشفتگی این است که سازندگان هر کاری دلشان بخواهد بر روی نمای ساختمان‌ها انجام می‌دهند و متاسفانه نمای ساختمان به یک مسابقه شهری تبدیل شده است. در دنیا هیچ معماری اجازه این کار را ندارد اما در تهران سازندگان به دلخواه خود نما را می‌سازند.

 موازی کاری در قوانین

وی تعدد مصالح گران قیمت در نماهای مناطق شمالی شهر را از دیگر معضلات این حوزه برشمرد و گفت: در هیچ کجای دنیا این حجم استفاده از مصالح گرانقیمت رواج ندارد. اکنون هیچ آیین نامه و اساس نامه مدون و مشخصی برای مهندسان به غیر از مقررات ملی ساختمان وجود ندارد. قوانین مربوط به منظر شهری باید در مقررات ملی ساختمان اصلاح شود و نباید آن را مختص شهرتهران ببینیم.هنگام تهیه نقشه بر اساس مقررات ملی ساختمان عمل می‌کنیم در نتیجه باید درمقررات ملی ساختمان این اصلاحات انجام شود. نباید اتفاقی که در زمینه آتش‌نشانی افتاد در نمای تهران نیز رخ دهد. قوانین مربوط به

آتش‌نشانی در مقررات ملی ساختمان آورده شده است. از سوی دیگر، شهرداری نیز قوانینی را در این زمینه تدوین کرده، این در حالی است که شهرداری تهران نمی‌تواند برخلاف قوانین مقررات ملی ساختمان که یک قانون بالادستی به شمار می‌رود، اقدام به تصویب قانون کند.این موازی کاری‌ها در نهایت باعث می‌شود تا کاری از پیش نرود. شهرداری باید مواظب باشد قوانینی که در برنامه سوم توسعه می‌گنجاند با مقررات ملی ساختمان تضاد نداشته باشد. بهترین کار این است که ابتدا مقررات بالادستی اصلاح و از موازی کاری‌ها اجتناب شود.رجبیان با بیان اینکه اصلاح این روند نیاز به تدوین قوانین بالادستی دارد، ‌تصریح کرد: باید یکسری قوانین بازدارنده تدوین شود.ایجاد محدودیت در نوع متریال ساختمانی، نوع بافت و نوع خطوطی که روی نما قرار می‌گیرد می‌تواند به رفع این معضل کمک کند.همچنین باید کارکرد نما با پلان داخل و فضای بیرونی مورد تطبیق قرار گیرد و ساختاری فراجناحی در این خصوص تصمیم‌گیری کند .همان طور که گفتم وجود یک مشاور خارجی بی‌طرف می‌تواند این مشکل را حل کند.

 توجه به نمای ساختمان در مرکز

این کارشناس معماری در پاسخ به اینکه آیا می‌توان برای مناطق مرکزی و جنوبی شهر تهران نیز قوانینی در خصوص نما تعیین کرد یا خیر گفت: اکنون مجموعه‌ای خدماتی در یکی از محله‌های جنوبی شهر ساخته‌ایم که با نما و مصالح ارزان قیمت تهیه شده و به‌شدت مورد توجه اهالی قرار گرفته است. کسی باورش نمی‌شد با مصالح ارزان چنین نمایی ساخته شود. بنابراین توجه به نما نباید فقط محدود به ساختمان‌های گران قیمت و شمال شهر شود.

او با بیان اینکه در ساختمان‌های قدیمی هیچ عنصر اضافی در نما دیده نمی‌شود، گفت: اگر در طراحی، انتخاب متریال و اقتصاد دقت کنیم ساکنان مناطق مرکزی و جنوبی توجه بیشتری به نما نشان خواهد داد زیرا آنها قصد خودنمایی ندارند. یکی از معضلات این است که نماهای کلاسیک عنصری برای خودنمایی صاحبان این ساختمان‌ها شده و این اتفاق بدی است. در واقع مدیریت شهری به یکسری از افراد تازه به دوران رسیده این اجازه را داده که با پول خود خودنمایی کنند.رجبیان ادامه داد: به تازگی یک خانه ایرانی با 5 طبقه متعلق به یکی از افراد مرفه تهران را ساخته‌ایم که هیچ گونه اثری از خودنمایی و معماری کلاسیک در آن دیده نمی‌شود و هیچ عنصری اضافی ندارد.تمام آن با آجرهایی که 50 تا 100 سال قدمت دارد، ساخته شده است. این ساختمان در محله به‌شدت مورد توجه قرار گرفته و مردم با آن ارتباط برقرار کرده‌اند و ساخت آن مدیون وجود کارفرمای خوش فکر است. در نماهای اصیل ایرانی پنجره زیادی وجود ندارد اما اتاق‌ها غرق نور هستنداما این موضوع در نماهای کنونی دیده نمی‌شود.

 وجود اشتباهات در قانون

وی همچنین از وجود برخی اشتباهات در قانون گلایه کرد و گفت: تا سال 91 قوانین مربوط به هلی پد را از روی بخشنامه سازمان آتش نشانی رعایت می‌کردیم. اما بعدا متوجه شدیم که تمام هلی پدهایی که تا این سال ساخته شده، اشتباه بوده است. زیرا در بخشنامه آتش نشانی قطر هلی پد 9 متر عنوان شده بود اما عملا قطر هلی پد 18 متر است.کمی بعد آن را اصلاح کردند و قطر هلی پد را 12 متر کردند که 12 متر برای هلی کوپترهای یک موتوره است و نه دو موتوره.در حالی که در هیچ کجای دنیا اجازه پرواز هلی کوپترهای یک موتوره را در شهر نمی‌دهند. این یک فاجعه است. برای رفع این مشکل از یک خلبان دعوت کردیم تا تمام جزییات مربوط به هلی پد را در اختیارمان گذاشت. این استاد دانشگاه ادامه داد: چند سال پیش با یک پروتکل به نام بی‌ام‌ای کار می‌کردیم و به شهرداری پیشنهاد دادیم تا تمام نماهای شهری تهران به صورت زون‌های جدا تعریف شود و نمای یک خیابان را به شکل کامل مدنظر قرار گیرد نه اینکه فقط یک خانه یا مغازه را به شکل جداگانه مورد بررسی قرار دهیم. در خیابان ولیعصر چنددرصد نماها فقط شیشه است که می‌شد اینها را ردیابی کرد.اما این پیشنهاد مورد قبول واقع نشد.

 الزام به تغییر ساختار معماری در شهرداری

به گفته رجبیان در برنامه سوم باید به این نکته توجه شودکه ساختار ارایه معماری به شهرداری نیازمند تغییر است.شیوه‌ای که الان در شهرداری پیگیری می‌شود در دنیای امروز رایج نیست.نکته جالب توجه این است که در ساخت نماهای شهری هیچ‌گاه نظر شهرسازان پرسیده نمی‌شود و فقط مهندسان در شهرداری حق نظر دارند. در حالی که کار مهندسان کاملا متفاوت از معماری و نماست. از سوی دیگر در روند ساخت یک ساختمان بعد از اینکه همه مجوزها اخذ شد در مراحل پایانی از سازنده می‌خواهند که از نمای ساختمان دفاع کند. این کار یک روند اشتباه است که باید مورد بازنگری قرار گیرد.