چه کسی ریسک را جابه‌جا می‌کند؟
بهای نفت خام از روز عرضه نفت خام در بورس تاکنون کاهش چشمگیری را تجربه کرده است
گروه انرژی| نادی صبوری- علیرضا کیانی |
پس از آنکه ششم آبان، 8 محموله 35 هزار بشکه‌ای نفت خام در بورس انرژی با قیمت هر بشکه 74.85 دلار به فروش رفت، دیروز اعلام شد که 20 آبان ماه 720 هزار بشکه نفت خام برای بار دیگر با قیمتی متفاوت در بورس عرضه می‌شود. سعید خوشرو مدیر امور بین‌الملل شرکت ملی نفت ایران 6 آبان ماه و پس از انجام نخستین معامله با این ساز و کار به «تعادل» گفت: «از آن‌جایی که بخش خصوصی توان Hedging را در این معامله نداشت شرکت ملی نفت ساز و کاری را طراحی کرد که طبق آن زیان احتمالی حاصل از نوسان قیمت، برای خریداران تعدیل شود». «تعادل» در این گزارش به اهمیت Hedging و Hedge fund در دنیای بورس به ویژه بورس‌های نفتی پرداخته است. این بررسی از طریق گفت‌وگو با سعید اسلامی بیدگلی دبیرکل کانون نهادهای سرمایه‌گذاری و پیمان مولوی مدیرعامل شرکت یورو اینویست و همچنین منابع انگلیسی‌زبان در خصوص صندوق‌های پوشش ریسک صورت گرفته است.
بهای جهانی نفت خام از روز 6 آبان مصادف با 28 اکتبر که روز معامله 8 محموله 35 هزار بشکه نفت خام سبک ایران در بورس بود، با افت قابل توجهی روبرو شد. قیمت نفت خام برنت دریای شمال که روز 29 اکتبر حوالی 77 دلار و 50 سنت سیر می‌کرد در معاملات جمعه 2 نوامبر به 72.83 دلار در هر بشکه رسید. خریداران نفت خام ایران در روز 6 آبان معامله با قیمت 74.85 دلار در هر بشکه را انجام دادند. هر چند این قیمت به خودی خود کمی ارزان‌تر از قیمت روز بود اما در قیاس با امروز قیمت بالایی است. در دنیای معاملاتی نفت این امری طبیعی است. امری که صندوق‌های پوشش ریسک به آن ورود می‌کنند. در مورد خریداران ایرانی اما آن‌طور که مدیر امور بین‌الملل شرکت ملی نفت ایران پیش‌تر اعلام کرده است، شرکت ملی نفت ایران ساز و کاری را در نظر گرفته است که زیان حاصل از نوسان قیمت به خریداران نفت تحمیل نشود.
اما در جهان، معامله‌گران نفت خام چطور با چنین نوساناتی روبرو می‌شوند؟ در اینجا پدیده Hedging اهمیت پیدا می‌کند. Hedge کردن در واقع نوعی سرمایه‌گذاری است که زیان حاصل از نوسانات قیمت یک کالا را کمینه می‌کند.
به گزارش «تعادل» به نقل از اینوستوپدیا نخستین صندوق پوشش ریسک در دنیا در سال 1949 توسط آلفرد وینسلو جونز نویسنده و جامعه‌شناس استرالیایی ایجاد شد. به همین دلیل او را «پدر صنعت پوشش ریسک» می‌نامند. ایده مدیریت منابع مالی وقتی به وینسلو جونز 48 ساله الهام شد که در حال نوشتن یک مقاله برای مجله فورچون درباره روند سرمایه‌گذاری‌ها بود. او در آن زمان سرمایه‌اش را 100 هزار دلار افزایش داد. از جمله اینکه 40 هزار دلار از سرمایه دیگران را به خدمت گرفت. جونز این روش را دنبال کرد که با نگه داشتن پوزیشن‌های خرید یک سهم و فروش دیگر سهم‌ها، ریسک را حداقلی کند. این روش جونز امروز به عنوان یک استراتژی کلاسیک سرمایه‌گذاری موسوم به Long/short equity شناخته شده است که مفهوم ساده آن را می‌توان به این شکل تعریف کرد: «اگر قرار است چیزی 1 ریال ارزان شود آن را بفروش و اگر قرار است چیزی 1 ریال هم گران شود آن را بخر». این روش با روش Risk Reversal متفاوت است که در آن سرمایه‌گذاران به صورت همزمان اختیار خرید را معامله کرده و قرارداد اختیار فروش را به فروش می‌گذارند تا پوزیشن خرید داشتن در یک سهام را شبیه‌سازی کنند.
صندوق‌های پوشش ریسک، نهادهای سرمایه‌گذاری متفاوتی هستندکه با استفاده از سرمایه‌گذاری‌های انباشته و با به‌کارگیری استراتژی‌های متفاوت به کسب عایدی روی سبد دارایی سرمایه‌گذاران خود دست می‌زنند. ممکن است مدیریت صندوق‌های پوشش ریسک بی‌محابا و با ریسک‌پذیری بالایی به معاملات بپردازند یا از مشتقات و نسبت اهرم در بازارهای داخلی و خارجی برای به دست‌آوردن بالاترین عایدی (چه به شکل بازده مطلق یا به شکل بازده یک شاخص خاص در بازار) استفاده کنند. نکته حائز اهمیت این است که در صندوق‌های پوشش ریسک به روی همه گشوده نیست. تنها کسانی می‌توانند به این صندوق‌ها دسترسی داشته باشند که 1 میلیون دلار پول داشته باشند.
همچنین در ایالات متحده، مقررات وضع شده از سوی کمیسیون ارز و اوراق بهادار بر صندوق‌های پوشش نسبت به مقررات اعمال شده روی صندوق‌های سرمایه‌گذاری دیگر سبک‌تر است؛ به عبارتی، یکی از وجوهی که صنعت پوشش ریسک را از دیگر صنایع مشابه متمایز می‌کند این است که نسبت به صندوق‌های سرمایه‌گذاری مشترک و ابزارهای سرمایه‌گذاری، مقررات مالی ناظر بر صندوق‌ها پوشش ریسک کم‌رمق‌تر هستند.
سعید اسلامی بیدگلی استاد دانشگاه علامه و دبیرکل کانون نهادهای سرمایه‌گذاری درباره اهمیت صندوق‌های پوشش ریسک در فعالیت بورس‌های نفتی جهان به «تعادل» می‌گوید: « بخش بزرگی از معاملات کاغذی در حوزه نفت به جابه‌جایی کالایی و تحویل کالا منجر نمی‌شود. در تمامی بازارهای کالاهای اساسی به همین‌گونه است؛ به عبارتی حجم معاملاتی که روی کاغذ انجام می‌شود بسیار بالاتر از مقدار تحویل نفتی است که صورت می‌گیرد. مشخصا با این اطلاعات، بسیاری از معامله‌گران بازار با هدف پوشش ریسک یا دریافت سود به دلیل پذیرش ریسک در معاملات حضور پیدا می‌کنند و نه به خاطر دریافت یا تحویل نفت یا حضور در معاملات واقعی این کالا. به همین دلیل، مشخص است که معاملات کاغذی دارای ریسک‌های پنهانی هستند و به این دلیل که هدف بسیاری از بازیگران معامله روی همین ریسک‌ها است، به ابزارهای مکمل برای پوشش این ریسک نیاز است. از همین رو هم می‌توان شاهد ابزارهای بسیاری در حوزه اوراق مشتقه و در حوزه ارز بود که این طرق سرمایه‌گذاران بتوانند بخش‌هایی از این ریسک‌ها را پوشش داده یا درجه ریسک‌پذیری خود را برای دریافت سود بیشتر افزایش دهند.»
او در ادامه در پاسخ به این پرسش که آیا اساسا امکان انجام معاملات کاغذی نفت خام بدون وجود مقوله‌ای چون پوشش ریسک و صندوق‌های این حوزه وجود دارد یا نه؟ عنوان می‌کند: « امکان انجام وجود دارد اما در آن صورت، سرمایه‌گذاران با ریسک‌های غیرقابل‌کنترل و غیر قابل مدیریتی مواجه می‌شوند. در بازارهای جهانی، زمانی که شما معامله می‌کنید، ممکن است حتی ریسک‌های زیادی را بپذیرید اما این پذیرش آگاهانه صورت می‌گیرد و ابزار لازم برای کنترل و مدیریت این ریسک‌ها وجود دارد. ولی زمانی که در یک بازار یا یک کشور، ابزارهای مکمل برای معاملات کاغذی در حوزه نفت یا معاملات هر کالای دیگری وجود ندارد، سرمایه‌گذار با ریسک‌ها مواجه است در حالی که توان کنترل و مدیریت این ریسک‌ها را ندارد.»
البته صندوق‌های پوشش ریسک در تمام دنیا ابزاری است که توسط بخش خصوصی و نه حاکمیت ایجاد شده است.
اسلامی بیدگلی چالش مهم بورس نفت ایران در زمینه ریسک را «کم بودن عمق بازار» دانسته و عنوان می‌کند: « با اعدادی که هم‌اکنون معاملات صورت می‌گیرد، عمق بازار نفت در ایران زیاد نیست. اساسا معاملات بورس‌های کالایی با عمق پایین و با حضور بازیگران کم در طرف عرضه یا تقاضا با ریسک‌های زیادی مواجه می‌شوند که ما چالش‌های آن را در هم در حوزه سکه و هم در مورد زعفران در بورس کالایی خود دیده‌ایم. یعنی سازوکارهای قیمت‌گذاری و معامله در بورس صحیح بود ولی عمق بازار در یک طرف عرضه و تقاضا کم بود. باید توجه کرد که ما درباره معاملاتی صحبت می‌کنیم که طرف عرضه ما شرکت ملی نفت است و امکان کنترل بازار را نیز دارد.» پیمان مولوی مدیرعامل شرکت یورو اینویست نیز در خصوص اهمیت پوشش ریسک در معاملات نفتی بورس جهان می‌گوید: «در معاملات کالا‌ها که این کالا‌ها از 21 ماده اصلی تشکیل شده من‌جمله طلا، نقره، کنسانتره، نفت و غیره، مبحث هج کردن یا به عبارتی پوشش ریسک یک مبحث بسیار مهم است. بطور کلی هر حوزه‌ای که مربوط به بازار سهام است، براساس نیاز بازارها و عرضه و تقاضا، کار صندوق‌های پوشش ریسک تعدیل کردن یا کم کردن ریسک برای افرادی است که از قبل به فکر بوده‌اند که بتوانند ریسک خود را به‌گونه‌ای کنترل کنند.»
او در خصوص ساز و کار فعالیت این صندوق‌ها می‌گوید: « در ایران بازار سرمایه ممکن است 200 درصد رشد کند ولی در روز بعد 100 درصد یا حتی بیشتر نزول داشته باشد. این صندوق‌ها برای مقابله با چنین نوسان‌هایی ایجاد می‌شوند. الزاما منظور شاخص بورس نیست بلکه کسب‌و‌کار‌هایی است که سودده می‌شوند و بعد از یک مدت ارزش خود را از دست می‌دهند. در بازار کالا پذیرش چنین ریسکی ناممکن است. در این فضا، وظیفه صندوق پوشش ریسک به تعادل رساندن بازار است.»
