تحول پژوهشی نفت در گروی ۴ تغییر
گروه انرژی| نادی صبوری |
جای تعجب ندارد کشوری که عملا در 40 سال اخیر درگیر لایه‌های مختلفی از تحریم‌ها بوده است، در زمینه تکنولوژی‌های جدید در صنعت نفت با آنچه که «مرزهای تکنولوژی» می‌خوانند فاصله داشته باشد، اما این تمام ماجرا نیست. صنعت نفت ایران از اساس یعنی از زمانی که ویلیام دارسی برای کشف نفت وارد مسجد سلیمان شد، بر «استفاده» از تکنولوژی‌های جدید نفت بنا گذاشته شد. این نکته‌ای است که باقر قاسم‌پور رییس پژوهش و فناوری شرکت ملی مناطق نفتخیز جنوب در یک نشست خبری در حاشیه نمایشگاه ساخت داخل نفت اهواز به آن اشاره می‌کند. شاید اگر روند حضور بریتانیایی‌ها در صنعت نفت ایران شکل دیگری را از سر می‌گذارند این «استفاده‌محوری» چالش خاصی را ایجاد نمی‌کرد اما گره خوردن جنبش‌های ملی‌گرایانه هویت‌طلبی در ایران با صنعت نفت عملا باعث شد از سال‌های دور چندان اقبال خوبی به حضور «خارجی‌ها» در نفت نشان داده نشود. در چنین وضعیتی استراتژی «استفاده» دردسرهای زیادی را با خود به همراه دارد. رییس پژوهش و فناوری NISOC در نشست خبری خود شماری از چالش‌ها و مسائل پیش روی این شکل از پژوهش و خلق تکنولوژی در صنعت نفت را برشمرد که تمامی آنها در ۲ محور «چالش‌های قانونی» و «چالش‌های کامل نبودن حلقه خلق تکنولوژی» قابل تجمیع است. باقرپور برای مثال عنوان کرد: «ریسک عملیاتی شدن یک طرح پژوهشی در نفت اکنون با مدیر و مسوول مربوطه است که اصلا منطقی نیست». او همچنین به اهمیت شرکت‌های استارتاپ در تجاری‌سازی تکنولوژی‌های جدید نفت در دنیا پرداخت. چیزی که تاکنون صنعت نفت ایران از وجود آن محروم بوده است و استارتاپی‌ها به این حوزه ورود نکرده‌اند. سیاست‌گذاران، صنعت‌گران، دانشگاه و مجلس مخاطب اصلی اظهارات و پیشنهادات باقرپور بودند.
اگر کمی با فاصله به صنعت نفت ایران و تاریخچه فعالیت آن در ۴۰ سال بعد از انقلاب اسلامی بنگریم متوجه خواهیم شد که در تمام این سال‌ها چند دوره نسبتا مشابه با یکدیگر تکرار شده‌اند. برخی سال‌ها صنعت نفت ایران بسیار بسته و بدون امکان ارتباط با شرکت‌های خارجی و تکنولوژی و دانش فنی روز بوده است و گاهی نیز این دریچه برای مدتی باز شده که طلایی‌ترین دوران آن به دوره توسعه عسلویه در اواخر دهه ۷۰ بازمی‌گردد. ۲ سال اخیر نیز این دریچه یک بار دیگر گشوده شد که مهم‌ترین دستاورد آن ورود توتال به فاز ۱۱ پارس جنوبی و انجام مطالعات برای میدان‌های غرب کارون از سوی شرکت‌های مطرح بین‌المللی بود که باعث شد ایران افق جدیدی نسبت به میزان ذخایر نفتی خود در این میادین پیدا کند. با تمام این تفاسیر صنعت نفت ایران هیچ‌وقت نتوانسته است از فردای حضور یک شرکت بین‌المللی اطمینان پیدا کند. در چنین شرایطی حوزه پژوهش نیز بیش از آنکه به سمت خلق دانش فنی و تکنولوژی جدید حرکت کند، مجبور شده است جهت خود را به فهم تکنولوژی‌هایی سوق دهد که طبق اظهارات باقر قاسم‌پور رییس پژوهش و فناوری شرکت ملی مناطق نفتخیز جنوب، اکنون در دوره میرایی خود هستند.
این دست فعالیت‌ها از منظر جهانی سودی ندارد اما برای ایران اهمیتی قابل توجه دارند. قاسم‌پور در این زمینه می‌گوید: «برای مثال ما در صنعت نفت ایران ۱۷۰۰ توربین سولار در اختیار داریم. تا سال ۱۳۹۶ تکنولوژی ساخت این توربین‌ها در اختیار ایران نبود اما در این سال یک شرکت خصوصی با توجه به تحقیقات شرکت مناطق نفتخیز جنوب این توربین‌ها را بومی‌سازی کرد. تکنولوژی این توربین‌ها متعلق به ۴۵ سال پیش است اما در صنعت نفت امروز ایران اهمیت بسیاری دارد»
رییس پژوهش و فناوری NISOC درباره روندی که حوزه تکنولوژی صنعت نفت در دنیا از سر می‌گذراند عنوان می‌کند: «در شکل استاندارد پس از آنکه دانشی فنی در نفت خلق می‌شود شرکت‌های استارتاپ وارد شده و آن را به صورت پایلوت اجرا می‌کنند. نقش این شرکت‌ها در پایلوت‌سازی عملا نقشی حیاتی در استمرار خلق تکنولوژی جدید است. در نبود این شرکت‌ها سیکل صنعت نفت در پژوهش ناقص بوده چون سرمایه به شرکت اولیه باز نمی‌گردد»
در نبود این شرکت‌ها در حال حاضر یک نفر که مسوول شرکت تحقیقاتی است باید ریسک عملیاتی بودن طرح‌ها را به عهده بگیرد. باقر پور معتقد است البته مجلس با قانون‌گذاری می‌تواند در این وضعیت تغییراتی را ایجاد کند. او در این زمینه می‌گوید: «برای مثال در حال حاضر قانون‌گذار اجازه فروش تکنولوژی جدید را به مدیر مربوطه نمی‌دهد. همچنین حمایت قانونی از شرکت‌های دانش بنیان در نفت حمایتی کافی نیست»
باقرپور به موضوع دیگری نیز که خطاب آن جامعه دانشگاهی ایران است اشاره می‌کند. او عنوان می‌کند: «تحقیق کتابخانه‌ای در دانشگاه‌ها باید به سمت تحقیق صنعتی متمرکز شود. در این راستا هم‌اکنون قوانین، دستورالعمل فرآیندها و زیر ساخت‌ها برای بلوغ صنعت انجام شده، دانشگاه‌ها را هم تشویق کرده‌ایم که در این مسیر حرکت کنند.»
رییس پژوهش و فناوری شرکت ملی مناطق نفتخیز جنوب که بزرگ‌ترین شرکت تولید‌کننده نفت خام در ایران است، در بخش دیگری از صحبت‌هایش ۸ سوژه پژوهشی در این واحد را نیز تشریح کرد.
طبق اظهارات باقرپور «EOR یا ازدیاد برداشت»، «IOR با بهبود روش‌های تولید نفت»، «ساخت مواد شیمیایی پرمصرف»، «ساخت ماشین‌آلات فرآیندی مانند پمپ و کمپرسور»، «HSE بر اساس تولید نفت ایمن»، «اشکال مختلف انرژی»، «حفاظت صنعتی و حفظ تجهیزات گسترده صنعت نفت» و «منابع انسانی» این ۸ سوژه را تشکیل می‌دهند.
او برای مثال به یکی از این سوژه‌ها اشاره کرده و عنوان کرد: «در خصوص میزان اثر فلرها بر آلودگی در اهواز تحقیقی در این واحد انجام شد که نتیجه آن باعث شد دادگاه به نفع شرکت ملی مناطق نفتخیز جنوب حکم دهد»
او در تشریح موضوع تاثیر فلرها بر محیط زیست عنوان کرد: «هر تولید هیدروکربوری تبعات زیست‌محیطی دارد و امکان صفر شدن آن وجود ندارد. در دنیا شاخص‌هایی در زمینه میزان آلاینده بودن این نوع تولیدات وضع شده است.» باقر پور اضافه می‌کند: «اگر میزان آلایندگی از آن استاندارد بالاتر باشد تولید آلوده و اگر کمتر یا همان اندازه باشد تولید سبز لقب می‌گیرد. در مورد فلرها که در واقع گاز یا نفتی هستند که در مراحل مختلف جداسازی نفت و گاز به وجود می‌آیند باید این موضوع را دانست که مقداری از آنها به دلیل اینکه مدام تولید نمی‌شود قابل جمع‌آوری نیست»
باقرپور همچنین در جمع‌بندی اظهارات خود عنوان کرد: «ایران همواره به خاطر شرایط خود مجبور بوده است صرفا در اندیشه افزایش و حفظ تولید نفت خام باشد و موضوع تولید نفت خام بر اساس جدیدترین تکنولوژی در سیاست‌ها چندان جایی ندارد»
رییس پژوهش و فناوری شرکت ملی مناطق نفتخیز جنوب در پایان اظهاراتش ابراز امیدواری کرد که تمام بخش‌ها اعم از صنعت، نمایندگان مجلس و جامعه دانشگاهی الزامات تغییر در راستای تکنولوژی‌های جدید نفت را دریافته و پایه‌گذار دورانی جدید باشند که ۱۰ الی ۱۵ سال آینده صنعت نفت ایران را در زمینه دانش فنی با نمونه‌های موفق جهانی قابل رقابت می‌کند.
