تهران، شهری با درهم‌ریختگی «فضاهای شهری»
گروه راه و شهرسازی| آزاده کاری|
فضاهای اطراف ما می‌توانند یکی از مهم‌ترین عوامل تغییر خلق و خوی باشند. یک فضای پرجنب و جوش و رنگارنگ می‌تواند شادی بیافریند، تنش را از بین ببرد و لبخند روی لبان ما بیاورد. تصور کنید در یک روز کسل‌کننده در حال راه رفتن هستید.یک‌باره حس می‌کنید که به جای مسیر همیشگی که یک خیابان بی‌روح بود، یک‌باره به درون دنیایی از رنگ و شکل پرتاب شده‌اید. اگرچه این مسیر لزوما به معنای حل مشکلات شما نیست، اما می‌تواند تنش‌های روحی را کمتر کرده و چند دقیقه لبخند به لبتان بیاورد.
به گزارش «تعادل» حس تعلق به مکان را می‌توان رابطه‌ای عاطفی و پر معنا بین شخص و مکان توصیف کرد. پیوندی احساسی که مردم آن مکان را به عنوان قرارگاهی برای بازگشت بدان ارزشمند بدانند. در حقیقت احساس تعلق به مکان، شاخصی است که از طریق آن می‌توان متمایز بودن آن مکان را برای مردم، نسبت به دیگر مکان‌ها سنجید. بدیهی است این حس از ترکیب عوامل متعددی چون عوامل محیطی، عاطفی و اجتماعی و فرهنگی نشأت می‌گیرد. فضاهای شهری از نظر «راب کریر» از شهرسازان معروف قرن معاصر فضای خارجی است و تمام انواع فضاهای میان ساختمان‌ها در شهرها و دیگر مکان‌ها را در بر می‌گیرد.
معمولا این فضاها به عنوان مکان‌هایی تعریف می‌شوند که دسترسی به آن برای همه اعضای جامعه امکان‌پذیر است اما فرد در انجام اعمالش آزادی کامل ندارد و هنجارها و قوانین جامعه را در نظر می‌گیرد. هویت شهری با مفهوم حس مکان، رابطه تنگاتنگی دارد، به‌طوری که هر دو را می‌توان یکی پنداشت. اخلاق شهروندی مجموعه‌ای از قوانین و عرف‌های اجتماعی است که به شهروندان کمک می‌کند، بتوانند در شهرها زندگی هماهنگ و بدون تنش چه با یکدیگر و چه با محیط زیست داشته باشند و به توسعه پایدار کمک کنند.
با رویکرد اخلاق شهروندی فضاهای شهری بخشی از زندگی شهروند شده و به‌تدریج با گذشت زمان حس تعلق به مکان شکل گرفته و در نتیجه فرد می‌تواند شهر آرام و به دور از تنش‌های اجتماعی و فضایی را تجربه کند. در کلانشهرهای کنونی ایران به دلیل جابه‌جایی متعدد شهروندان حس تعلق به مکان که در نهایت باعث هویت شهری در بین آنها می‌شود، به‌طور کامل شکل نگرفته است؛ لذا درهم ریختگی فضایی در مکان‌های مختلف شهر که یکی از نتایج عدم علاقه‌مندی شهروندان به شهرشان است در فضاهای شهری مشاهده می‌شود.
یحیی ساداتی مهندس معمار و طراح فضاهای درمانی و پروژه‌های نظامی در گفت‌وگو با «تعادل» ابتدا تعریف جامعی از فضاهای شهری ارایه کرد و گفت: لوئیس مامفورد، متفکر و شهرساز بزرگ قرن بیستم عملکرد فضای شهری را شکل جمعی دادن به شهر می‌داند و مارتن پوپر آن را به درستی رابطه من و تو نامیده است.
عملکردی که امکان گردهمایی متعدد و رقابت بسیار بین افراد و گروه‌های متفاوت را فراهم کرده است، به گونه‌ای که نمایش زندگی اجتماعی بتواند در آن جا به روی صحنه رود و بازیگران و تماشاگران به ترتیب نقش خود را عوض کنند.
او با اشاره به اینکه عملکرد اجتماعی فضاهای آزاد شهری، تجمع افراد راممکن می‌کند، تصریح کرد: این فضاها به آسانی برای همه در دسترس‌اند و با مجموعه‌ای از مکان‌های تجاری و اداری احاطه شده‌اند.
در این راستا می‌توان فضای شهری را این‌گونه توضیح داد که فضای شهری بخشی از فضای باز و عمومی شهر و به نوعی تبلور ماهیت زندگی اجتماعی است.بر این اساس فضای شهری عرصه تعامل متقابل انسان‌هاست که داستان زندگی جمعی در آن گشوده می‌شود. فضایی که همه مردم می‌توانند در آن حضور یابند و به فعالیت بپردازند.
افزایش احساس امنیت در فضای شهری مناسب
به گفته این کارشناس یکی از ویژگی‌های فضای شهری، انجام ارتباطات اجتماعی است . به‌طور کلی فضای شهری می‌تواند باعث گسترش ارتباطات و انتشار اخبار و اطلاعات یا تبادل کالا شود.همچنین گسترش ارتباط اجتماعی که با گسترش فضای شهری همراه است موجب تقویت حس اطمینان و اعتماد مردم شده و بر امنیت اجتماعی می‌افزاید. بدین‌ترتیب اگر چه فضای شهری توان عظیمی بر تقویت رفتارهای گروهی و کنش‌های متقابل اجتماعی دارد اما به عنوان رکن طبقه‌کننده زندگی اجتماعی بیش از هر جای دیگر مستعد رفتارهای جمعی است.
او در پاسخ به اینکه فضای شهری تهران را چگونه ارزیابی می‌کنید، تصریح کرد: فضای شهر تهران سبک‌های معماری و شهرسازی متعددی به خودش دیده است. در دهه‌های گذشته نیز سبک‌های مدرن و پست مدرن از سراسر جهان به داخل کشور نفوذ پیدا کرده‌اند و بی‌تردید اولین جایی که به این سبک‌ها روی خوش نشان داد، تهران بوده است.
تهران شهری بود با کوچه‌های باریک و درهای کوتاه که برای عبور از آن باید سر به زیر می‌آوردی، خانه‌هایی که داخل آن به گونه‌ای طراحی می‌شد که علاوه بر صمیمیت و احساس راحتی بین اعضای خانواده، احساس امنیت را برای خانواده در پی داشت. ورود شهرسازی و معماری‌های غربی که سبک‌های غلطی نبودند اما بهتر است بگوییم برای فرهنگ جامعه غربی به وجود آمده بود؛ فضاهای شهری تهران را که اصولا محله‌ای و طبق اصول و فرهنگ خانه‌سازی و شهرسازی درون گونه وار بودند را تحت تاثیر قرار دادند و خواه ناخواه زندگی شهری ما دچار تغییر شد.
الگوبرداری اشتباه از سبک‌های شهرسازی غربی
او ادامه داد: از نظر من بین فضای درونی خانه با فضای محله‌ای و منطقه‌ای و شهری یک چرخه وجود دارد چنانکه هر چه صمیمیت در داخل فضاهای خانه بیشتر باشد تاثیر روانی آن خانه‌ها در محله و محله‌های دیگر و مناطق و در نهایت شهر پدیدار می‌شود.بنابراین ایجاد یک شهر آرام و محیطی بدون دغدغه‌های اجتماعی را می‌توان از همین طراحی‌های شهری شروع کرد.برای مثال اکنون تمام آشپزخانه‌های ما به شکل اوپن ساخته می‌شود در حالی که آشپزخانه اوپن با فرهنگ اسلامی ما جور در نمی‌آید و می‌توان گفت با این کار احساس آرامش را از زن ایرانی سلب کرده‌ایم.
به گفته وی چنانچه تصویری از اصول شهرسازی خارج ازکشور وجود داشته باشد با یک نگاه به سیمای تهران به راحتی می‌توان متوجه این نکته شد که ما تا چه اندازه از آنها الگوبرداری کرده‌ایم. کوچه‌های تهران عریض شده اما آیا برای عبور‌و‌مرور افراد چاره‌اندیشیده ایم؟آیا جلو بیمارستان‌ها و فضاهای درمانی برای عبور‌و‌مرور مردم فکر خاصی شده است؟.همچنین این سوال پیش می‌آید که آیا در مناطق اصول و محاسبات شهرسازی رعایت شده است، آیا می‌دانیم در یک منطقه چه میزان جمعیت چه تعداد مکان آموزشی چه تعداد مکان درمانی و اقتصادی ...داریم. آیا به جای اینکه در کنار خانه‌های قدیمی در کوچه پس کوچه‌های انقلاب برج چندین طبقه بسازیم سعی شده نوعی تعادل بین آنها ایجاد کنیم؟متاسفانه پاسخ منفی است و طی دهه‌های گذشته مدیران شهری بیشتر به فکر ساختن برج‌های بلند و بدون برنامه بوده‌اند.
وی با بیان اینکه یکی از المان‌های فضاهای شهری، مبلمان شهری است، تصریح کرد: فرض کنید جای تلویزیون و یخچال را در خانهتان اشتباه انتخاب کنید، مسلماً آنجا احساس راحتی نخواهید کرد. مبلمان شهری نیز همین ویژگی را دارد که در صورت عدم انتخاب صحیح جای استراحتگاه، پارک و... آرامش از شهروندان سلب خواهد شد.
مبلمان شهری عکس زوم شده و بزرگ‌تری از مبلمان خانگی است که کاملاً باید ترتیب و چیدمان فضای سبز، پارک، المان‌های شهر، استراحتگاهها، نمازخانه، سرویسهای بهداشتی و... را در آن رعایت کرد.
رعایت پارامترهای مبلمان شهری در آرامش بصری و نحوه زندگی ما تأثیرگذار است و اگر به این المانها توجه نشود شهروندان نمیتوانند به آرامش فکری برسند.
ساداتی انعطاف‌پذیری فضای شهری را از عوامل مهم تاثیرگذار در مناسب‌سازی فضای شهری برشمرد و گفت: این بدان معناست، نقشی که یک فضای شهری دارد نباید فصلی یا برای ساعاتی خاص باشد و بعد آن محله یا فضای شهری سوت و کور شده و فعالیتی در آن رخ ندهد.باید ترکیب کاربری‌ها و نحوه طراحی به گونه‌ای باشد که یک فضای شهری بتواند در زمان‌های مختلف (همه فصلها، یا همه ساعات) پویایی و سرزندگی خودش را حفظ کند.
به گفته ساداتی مهم‌ترین نکته در ایجاد فضاهای شهری این است که قبل از ایجاد، فرهنگ استفاده از آن را نیز در بین شهروندان نهادینه کنیم.برای مثال مترو در شهر تهران احداث شد اما تا مدت‌ها رفتار مردم هیچ شباهتی به رفتار مردم کشورهای پیشرفته نداشت حتی الان هم با گذشت اینکه یک دهه از ساخت مترو در تهران می‌گذرد باز هم شاهد رفتارهای اشتباه حین سوار و پیاده شدن مترو هستیم.
شاخصه‌های مهم فضای شهری متناسب
این مهندس معمار در ادامه شاخصه‌های مهم فضای شهری منظم را این‌گونه برشمرد: فضای شهری منتظم آن است که بدنه کالبدی آن تعریف شده باشد. در سازمان فضایی، کالبدی شهر و اجزای آن، دارای نقش و وظیفه معین باشد، فعالیت‌های پایه شهر دارای جایگاه تثبیت شده باشد، دارای حد معینی از محصوریت باشد، دارای گرانیگاه عملکرد اجتماعی، در درون خود باشد و در میان اجزا و عناصرکالبدی خود دارای گرانیگاه هندسی باشد.
به گفته او شهری، فضای شهری مناسب دارد که وجوه مشخصه پویایی یا ایستایی در آن مشاهده و مبدأ، مقصد و مسیرحرکت یا نقاط ورود و خروج تعریف شود، در طول زمان مداومت داشته باشد، همراه با تحولات شهروسازمان شهری و مردمان آن، تحول بپذیرد و نقش مربوط به زمان خود را ایفا کند، فعالیت‌های اجتماعی متناسب با آن فضا در درون یا کنار آن جای بگیرند، در آن عملکردهای مکمل، یکدیگر را تقویت کنند، فعالیت‌های اجتماعی و عناصرکالبدی تعریف‌کننده فضا، با فاصله معین از همدیگر در آن قرارگیرند و هر یک دارای حریم ادراک بصری خاص خود باشد.
وی افزود: فضای شهری قوی آن است که بین عناصر کالبدی تعریف‌کننده فضا و نقش و وظیفه آن فضای شهری ارتباطی معنادار و متقابل باشد، در بین فعالیت‌های اقتصادی، مذهبی، آموزشی و سایر تعاملات اجتماعی، وظایف متعددتر و گسترده‌تری را بر عهده داشته باشد و با نشانه بصری هم مقیاس و متناسب بانقش اجتماعی خود در سطح شهر شناخته شود.
عباس ریاضت کارشناس شهری و رییس انجمن شهرسازان نیز در گفت‌وگو با «تعادل» توضیح کاملی درباره فضاهای شهری ارایه کرد و گفت: تعاریف مختلفی از فضای شهری در کتب و منابع علمی مطرح شده است ولی وقتی با دقت به این تعاریف نگاه کنیم متوجه می‌شویم که ما به جای اینکه فضای شهری را تعریف کنیم، در حال بیان آرزوها و نقدهای خود از فضای شهری هستیم زیرا تعریف یعنی بیان یک چارچوب مشخص و قابل درک از موضوع که طبق عرف جامعه در حال اجرا باشد ولی آیا تعاریف ما از فضای شهری با وضعیت فعلی آن همخوانی دارد ؟
فضای شهری، فعالیت اجتماعی و فرهنگ را در بستر کالبدی عینیت می‌بخشد.تصور بسیاری از مردم و حتی مهندسان از کالبد شهری، فقط ساختمان است در صورتی که ساختمان‌ها فقط یکی از اجزای کالبد شهری هستند.
روابط بین ساختمان‌ها و کاربری‌ها و شعاع عملکرد آنها، دید و منظر شهری، سهولت دسترسی به مراکز خدماتی، حس تعلق به مکان، خط آسمان، کریدورهای بصری و فیزیکی، خوانایی، گره‌های اجتماعی و ترافیکی، لبه‌های شهری، نشانه‌های شهری، مسیر‌های پیاده و سواره، رنگ‌ها و بو‌ها در شهر و بسیاری از این عناوین، مواردی هستند که کمتر به آنها توجه شده است .
ریاضت با بیان اینکه عدم توجه به این موارد در شهرسازی، باعث شده که ما ابتدا ساختمان‌ها را بسازیم و بعد به تدریج به فضاهای خالی که بین آنها به وجود می‌آید، لقب فضای شهری را بدهیم، تصریح کرد: آنچه در شهرهای امروز ما دیده می‌شود، نه فضای شهری که فضاهایی خالی محصول کنار هم قرار گرفتن بناها و تکه‌هایی باقی مانده از توده‌هایی هستند که کمتر معنا و مفهومی را به ذهن متبادر می‌کنند.
فضای شهری مکانی برای جریان یافتن زندگی روزمره است که در آن تجارب متنوع و به یاد ماندنی به وقوع می‌پیوندد. انسان موجودی است اجتماعی و همه ما تمایل داریم به صورت جمعی زندگی کنیم و همین حس باعث می‌شود که ما از فضای محصور ملک شخصی خود خارج و در بستر فضای عمومی شده و در دسترس همگان قرارداده شده، به تعامل با سایر افراد انسانی و نیز با محیط اطراف خویش وارد شویم و دراین کنش‌ها و واکنش‌های انسانی و محیطی است که مکان عمومی در قالب فضای شهری رخ می‌نمایاند .
وی ادامه داد: فضای شهری، فضایی است که توسط تمام حواس انسان قابل درک باشد و از آن تجربه خوب و به یاد ماندنی داشته باشد.
برای ایجاد چنین فضایی باید از ایجاد کاربری‌های ناسازگار در آن فضا جلوگیری به عمل آورد و قبل از طراحی و تغییر در فضا، آن را در نرم‌افزارهای پیشرفته و به‌روز، به صورت سه‌بعدی تجزیه و تحلیل و از دید انسان به تمام زوایا نگاه کرد .
در تعریف فضای شهری که توسط بزرگان شهرسازی ایران و جهان مطرح شده است، متغیر‌هایی از جمله عمومی بودن فضا، برقراری تعاملات اجتماعی و زندگی عمومی در فضا، باز بودن فضا و بسته بودن فضا مطرح و بررسی شده است.
هر دو گروه از نظریه پردازان (غربی و ایرانی) بر عمومی بودن فضا چه به‌طور صریح و چه به‌طور ضمنی در تعاریف خود تاکید دارند. برای عمومی بودن یک فضای شهری باید بررسی کنیم که شهروندان چه ساعاتی از شبانه روز به این فضا می‌آیند و آیا این فضا از آن مکان‌هایی است که هر وقت از شبانه روز بتوانید بیایید؟ و آیا در این فضا احساس راحتی می‌کنید؟ این فضا چه خاطره‌ای را برای شما زنده می‌کند؟ یا علت حضور شما در این فضا چیست؟
فضاهای گمشده شهری
این کارشناس شهری با بیان اینکه در میان انواع فضاهای شهری، فضاهای باز عمومی دارای اهمیت ویژه‌ای از دیدگاه حیات جمعی شهروندان هستند، اظهار کرد: در حالی که فضاهای بسته عمومی دارای انضباط یا به عبارت بهتر محدودیت‌های خاصی به لحاظ زمانی و اندازه و غیره برای پذیرش شهروندان هستند، فضاهای باز عمومی در همه وقت بیشترین امکانات بالفعل و بالقوه را برای حضور شهروندان دارا هستند.
یادآوری این نکته ضروری است که امروزه اکثر مجموعه‌های شهری بی‌شکل و ضد فضا هستند و در آنها فضاهای غیر قابل استفاده و رها شده و فراموش شده به چشم می‌خورد که فضاهای گمشده نامیده می‌شود مانند فضاهای رها شده حاشیه بزرگراه‌ها، محوطه‌های باز بی‌شکل و بیکران بین برج‌ها و بلوک‌های مسکونی. این فضاها عملا به عنوان فضاهای عمومی به حساب نیامده و فضاهای گمشده در شهر به شمار می‌روند در حالی که کشف و احیای آنها می‌تواند فرصت‌هایی برای توسعه فضاهای عمومی شهر به وجود آورد.
بنابراین فضاهای شهری بخشی از فضاهای باز و عمومی شهرهستند که به عنوان تبلور ماهیت زندگی جمعی در نظر گرفته می‌شوند.
دراین فضا فرصت آن وجود دارد که برخی مرزهای اجتماعی شکسته شوند وبرخوردهای از پیش تدوین نیافته به وقوع پیوندند و افراد در یک محیط اجتماعی جدید با هم اختلاط یابند. این فضا باید توسط یک نهاد عمومی اداره شود تا در جهت منافع عمومی و جامعه مدنی اداره و نیازهای آن تامین شود بنابراین شرط اساسی برای اینکه یک فضای عمومی، فضای شهری تلقی شود این است که در آن تعامل و تقابل اجتماعی صورت گیرد .
کیفیت فضاهای شهری
رییس انجمن شهرسازان با بیان اینکه یک فضای شهری باید از نظر کیفیت‌های مختلف مورد بررسی قرار گیرد، تصریح کرد: یکی از این کیفیت‌ها، کیفیت فضایی است. برای مثال کیفیت‌های دسترسی، کیفیت عبوری و مقصدی، کیفیت کف‌سازی پیاده‌رو‌ها به عنوان عاملی در شاخص‌سازی نقش راه‌ها در شبکه، مرکزیت داشتن فضای مورد مطالعه در بین شبکه فضای موجود و نظایر این . فضای شهری از نظر کیفیت‌های مورفولوژیکال نیز باید مورد بررسی قرار گیرد. برای مثال باید نفوذپذیری، چه از نظر بصری و چه از لحاظ عملکردی مورد سنجش قرار گیرد. همچنین فرم خیابان‌ها و ساختمان‌ها به عنوان یک تعریف‌کننده قوی تصویر ذهنی باید بررسی شود.
وی ادامه داد: کیفیت‌های زمینه‌ای و بصری نیز یکی از عوامل مهم در فضای شهری است . برای مثال فرم درختان یا وجود محیز فرهنگی هنری، وجود مراکز خرید مهم، وجود مناظر طبیعی و منحصر به فرد، معماری منحصر به فرد ساختمان‌ها، وجود نشانه‌های شاخص شهری و تنوع و گوناگونی جاری در فضا می‌تواند کیفیت‌های زمینه‌ای را برای یک فضای شهری ایجاد کند.
علاوه بر این کیفیت‌های ادراکی مانند وجود حس تعلق به مکان و تصویر ذهنی فرد از آن فضا و فراهم کردن محیطی برای ایجاد و خلق لحظات و خاطرات خوب برای استفاده‌کنندگان از فضا می‌تواند در خلق یک فضای شهری خوب، موثر باشد .
این کارشناس شهری با تاکید بر اینکه فضای شهری یک فضای اجتماعی است، عنوان کرد: بنابراین باید این فضا از نظر کیفیت‌های اجتماعی نیز مورد بررسی قرار گیرد. برای مثال برخورداری فضا از جوی فرهنگی به واسطه وجود دانشگاه یا سرای محله یا نمایشگاه، سینما، مجموعه‌های تجاری و ....می تواند موجب تقویت یک فضای شهری اجتماعی باشد. همچنین در بحث عملکردی نیز فضای شهری باید از کیفیت ویژه‌ای برخوردار باشد. برای مثال وجود مراکز فرهنگی- هنری و ورزشی، وجود کاربری‌های جذاب مانند کافی شاپ‌ها و تئاتر و سینما، وجود مسیر پیاده، قابلیت پذیرش شهروندان در ساعات مختلف روز و حتی شب باعث می‌شود شاهد عملکرد خوبی از فضا باشیم .
او با بیان اینکه فضاهای شهری در کشور ما باید توسط خود مردم ایجاد شود، ادامه داد: این بدان معناست که مردم باید روحیه مطالبه حقوق شهروندی داشته باشند تا مسوولان سیاست‌های خود را با مطالبات مردم همسو کنند.
با توجه به امکانات بسیار اندک تفریحی که در کشور ما وجود دارد، نیاز است مردم و مسوولان توجه ویژه‌ای به جداره‌های شهری و نمای ساختمان‌ها داشته باشند. همچنین لازم است شهرداری‌ها امکان فراهم کردن فضای زیست شهری در شب را نیز در مناطق خود فراهم کنند.
بدین شکل شهروندان می‌توانند در کمال آرامش و امنیت در یک فضای شهری مناسب تا پاسی از شب در کنار خانواده و دوستان از فضای شهری ومحلات خود استفاده کنند.
برش
عباس ریاضت، رییس انجمن شهرسازان: در میان انواع فضاهای شهری، فضاهای باز عمومی دارای اهمیت ویژه‌ای از دیدگاه حیات جمعی شهروندان هستند، در حالی که فضاهای بسته عمومی دارای انضباط یا به عبارت بهتر محدودیت‌های خاصی به لحاظ زمانی و اندازه و غیره برای پذیرش شهروندان هستند، فضاهای باز عمومی در همه وقت بیشترین امکانات بالفعل و بالقوه را برای حضور شهروندان دارا هستند. یادآوری این نکته ضروری است که امروزه اکثر مجموعه‌های شهری بی‌شکل و ضد فضا هستند و در آنها فضاهای غیر قابل استفاده و رها شده و فراموش شده به چشم می‌خورد که فضاهای گمشده نامیده می‌شود مانند فضاهای رها شده حاشیه بزرگراه‌ها، محوطه‌های باز بی‌شکل و بیکران بین برج‌ها و بلوک‌های مسکونی. این فضاها عملا به عنوان فضاهای عمومی به حساب نیامده و فضاهای گمشده در شهر به شمار می‌روند در حالی که کشف و احیای آنها می‌تواند فرصت‌هایی برای توسعه فضاهای عمومی شهر به وجود آورد.
