زاینده‌رود بر بستر حاشیه
از اوایل دهه 70 نخستین آثارخشکی زاینده‌رود نمایان شد؛ رودی که سال‌ها از میانه اصفهان خروشان گذر می‌کرد و به تالاب گاوخونی جان می‌داد، ذره ذره خشکید تا بر بستر خشکش جز ترک‍‌های عمیق چیزی باقی نماند.
احداث سد بر سرچشمه این رود برای انتقال آب به استان‌های یزد، کرمان، قم و شهر کاشان اگرچه اصلی‌ترین عامل خشک شدن زاینده‌رود است، اما استفاده از آب به نفع صنایعی مانند صنایع فولاد، الگوی کشت نادرست کشاورزان اصفهانی و هدر رفت آب در مناطق بالادست به وسیله حفر چاه‌های غیرقانونی هم، بر وخامت اوضاع افزود تا جایی که خشکسالی زاینده‌رود و زمزمه‌هایی از حذف ردیف اعتباری احیا آن در لایحه بودجه سال آینده، کار را به آنجا کشاند که نمایندگان مردم اصفهان در مجلس شورای اسلامی، در اعتراض به این وضع نامه استعفای خود را به هیات رییسه مجلس تقدیم کردند اما با گذشت 14 روز از این استعفا، سرانجام رییس‌جمهور دستور تشکیل ستاد احیای زاینده‌رود با ریاست اسحاق جهانگیری، معاون اول رییس‌جمهور، را بر اساس اصل 138 قانون اساسی در راستای حل مشکلات آبی مردم اصفهان صادر کرد.
تونل سوم کوهرنگ، کلید احیای زاینده‌رود
اگرچه هنوز ستاداحیای زاینده‌رود تشکیل نشده و مشخص نیست قرار است چه طرح و برنامه‌ای برای احیای زاینده‌رود، مطرح شود اما برخی فعالان محیط زیست بر این باورند که یکی از طرح‌ها، راه‌اندازی تونل سوم کوهرنگ و پروژه بهشت‌آباد باشد تا از این طریق آب از زاگرس به فلات مرکزی ایران منتقل شود. طرحی که اگرچه می‌تواند مشکلات تامین آب اصفهان را حل کند اما تا امروز زمینه بروز اختلاف میان مردم استان‌های چهار محال و بختیاری و خوزستان با اصفهانی‌ها را ایجاد کرده و علاوه بر آن سازمان حفاظت محیط زیست کشور و مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی هم پیش از این ایرادات بسیاری را بر آن وارد کرده بودند.
با این حال برخی مسوولان بر این موضوع تاکید دارند که راه‌اندازی تونل سوم کوهرنگ و بهشت‌آباد، بدهی وزارت نیرو به مردم اصفهان است و از این طریق می‌توان زاینده‌رود را احیا کرد. اسفندیار امینی، دبیر اجرایی نظام صنفی کشاورزان استان اصفهان در توجیه این طرح بر این عقیده است که در تمام این سال‌ها میزان حجم آب برداشتی از زاینده‌رود با آب ورودی به آن برابر نبوده است. او درباره این موضوع اظهار کرد: «دولت در سال‌های گذشته بر رودخانه زاینده‌رود در سه استان اصفهان، چهارمحال و بختیاری و یزد بارگذاری کرد اما در ازای این‌بارگذاری‌ها، منبعی برای تامین آب که همان تونل سوم کوهرنگ و بهشت‌آباد است را تامین نکرده است. اعتراض نمایندگان اصفهان به دولت و وزارت نیرو است که باید بهای آب‌هایی که تاکنون به بخش‌های دیگری تخصیص داده و فروخته، تامین کند یا اینکه حقابه میرآب‌ها و حقابه‌داران را به آنها برگرداند.»
از طرف دیگر ناهید تاج‌الدین، نماینده مردم اصفهان در مجلس شورای اسلامی درباره این موضوع بیان کرد: «برای زاینده‌رود نیازمند اصلاح الگوی کشت و کاشت گلخانه‌ای و احداث سد تونل سوم کوهرنگ با آورده آبی حدود ۲۵۵ میلیون مترمکعب در سال هستیم که با وجود آنکه در تیرماه امسال با تأمین منابع مالی موردنیاز، عملیات اجرایی سد تونل سوم کوهرنگ پس از پنج سال از سر گرفته شد، اما همانطور که در جریان قرار دارید، قرارداد ساخت سد تونل سوم کوهرنگ در سال 1389 بسته‌شده و قرار بوده سال 93 به بهره‌برداری برسد درحالی که پیشرفت فیزیکی طرح در حال حاضر کمتر از 20 درصد است، ضمن آنکه اگر هم گشایشی صورت گرفته بخش عمده آن از محل اعتبارات داخلی استان صورت گرفته و اعتبار ملی مازادی به این طرح تخصیص داده نشده است.
در بلندمدت نیز زاینده‌رود نیازمند اجرای پروژه بهشت‌آباد است درحالی که تکلیف پروژه بهشت‌آباد که می‌تواند مشکل زاینده‌رود و فلات مرکزی ایران را به شکل بلندمدت حل کند مشخص نیست و متأسفانه تا همین امروز شاهد حذف ردیف بودجه طرح‌های انتقال آب از جمله بهشت‌آباد در سال 98 بوده‌ایم.»
بارگذاری نامتوازن، زاینده‌رود را خشک کرد
اظهارات نمایندگان و مسوولان اصفهانی‌ها در حالی است که کارشناسان و فعالان محیط زیست بر این باورند که این طرح مسیر آب را از سرشاخه‌های رودهای خوزستان و چهارمحال و بختیاری منحرف کرده و معضلات محیط زیستی این دو استان به ویژه خوزستان را تشدید می‌کند، بنابراین اگر قرار باشد ستادی برای احیای زاینده‌رود تشکیل شود، نباید با تمرکز بر طرح تونل سوم کوهرنگ و بهشت‌آباد باشد و باید تمام ایده‌های موجود بررسی شود.
لطف‌الله ضیایی، کارشناس حوزه آب درباره راهکارهای احیای زاینده‌رود به تعادل گفت: «علت اصلی خشکسالی این سال‌های زاینده‌رود کمبود بارش نبوده بلکه توزیع نامناسب و بارگذاری نامتوازن را می‌توان از علل اصلی خشکی این رودخانه عنوان کرد. چنانچه بارگذاری‌های بیش از اندازه بر روی رودخانه برداشته شود یک گام بزرگ به سوی جاری شدن زاینده‌رود برداشته شده است، اگر منابع در نظر گرفته شده میزان تخصیص آب به اصفهان را بطور کامل تامین کنند هم زاینده‌رود زنده خواهد بود و هم گاوخونی از شرایط فعلی نجات می‌یابد.»
او افزود: «در مصوبه 13 شورای عالی آب بطور مشخص کل حجم آبی طبیعی زاینده‌رود و تونل اول کوهرنگ را متعلق به حقابه داران زاینده‌رود و محیط زیست گاوخونی دانسته است و بطور شفاف و صریح این موضوع را اعلام کرده است در واقع آب طبیعی زاینده‌رود و تونل اول در اختیار اصفهان است؛ اگر این امر محقق شود حقابه داران و گاوخونی از این وضعیت نجات پیدا می‌کنند.» از طرف دیگر حشمت‌الله انتخابی، عضو جمعیت دوستداران محیط زیست اصفهان درباره این موضوع به تعادل گفت: «احیای زاینده‌رود به عوامل متعددی بستگی دارد که یکی از مهم‌ترین آنها توقف برداشت بی‌رویه و غیرقانونی در مناطق بالادست این رودخانه است. اگر این کنترل برای جلوگیری از برداشت بی‌حساب و کتاب آب در مناطق بالادست زاینده‌رود صورت نگیرد طرح‌های انتقال آب مانند کوهرنگ 3 نیز جوابگوی خشکسالی منطقه مرکزی ایران نخواهد بود.در حوضه زاینده‌رود، عمده مشکل خشکسالی نیست بلکه این پدیده و ضعف مدیریت، عامل اصلی است که نتوانسته بین منابع و مصرف آب تعادل برقرار کند.»
او افزود: «آنچه زاینده‌رود را نجات می‌دهد این است که توجه کنیم برداشت بی‌حساب و کتاب و غیرقانونی در بالادست همواره ادامه داشته و کمتر نشده است، با وجود اینکه پارسال بارش‌ها به‌شدت کاهش یافت و همگان بر مصرف بهینه و کمتر آب تاکید می‌کردند، اما در منطقه یادشده تا جایی که زمین وجود داشت کشاورزی توسعه یافت و بدون هیچ محدودیتی آب برداشت شد.در شورای عالی و هماهنگی آب درباره تقدم مصرف تاکید شده است که تامین آب آشامیدنی در مرحله اول، نیاز زیست محیطی رودخانه‌ها در مرحله دوم و در نهایت کشاورزی و صنعت در ردیف‌های بعد قرار بگیرد.
با این حال، مرحله دوم که مقدم بر کشاورزی و صنعت است، فراموش شده و اگر حقابه و نیاز زیست محیطی رودخانه تامین می‌شد، از خشکی زاینده‌رود هم جلوگیری می‌کرد. تنها 15 درصد از خشکسالی به کاهش بارش‌ها مربوط می‌شود، مشکل این است که به‌دلیل نبود نظارت، کنترل و مدیریت بهره وری، شرایط به گونه‌ای مهیا نشده است تا هم رودخانه زنده بماند و هم آب به تالاب گاوخونی برسد.»
