توسعه پتروپالایشگاه‌ها، توازن‌بخش صنعت پتروشیمی
گروه انرژی|
به دلیل وجود منابع غنی گازی در ایران، صنعت پتروشیمی به سمت استفاده از خوراک گازی متمایل شد. همچنین صنعت پالایشگاهی نیز با تمرکز بر صنعت حمل‌ونقل، به سمت تولید انواع سوخت و به خصوص بنزین هدایت شده است. این شکل چینش سبب شده است که در سبد متنوع محصولات تولیدی صنعت پتروشیمی ایران جای برخی از محصولات مهم که با استفاده از خوراک مایع به دست می‌آیند، خالی بماند و توازن لازم میان فراورده‌های تولیدی صنعت پتروشیمی به منظور رفع نیاز شرکت‌های ایرانی متقاضی این محصولات و کاهش وابستگی به واردات و نیز افزایش تاب‌آوری این صنعت در برابر مشکلات محیطی مانند تحریم‌ها برقرار نباشد. از این‌رو مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی به بررسی این مساله پرداخته و نقش پتروپالایشگاه‌ها در توسعه متوازن زنجیره ارزش نفت و گاز را مورد توجه قرار داده است که در ادامه می‌خوانید:
دفتر مطالعات انرژی، صنعت و معدن مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارش خود در خصوص نقش پتروپالایشگاه‌ها در توسعه متوازن زنجیره ارزش نفت و گاز پیش از هر چیز به تشریح معنای مورد نظر این گزارش از واژه پتروپالایشگاه می‌پردازد و تأکید می‌کند که از نظر این گزارش پتروپالایشگاه به معنای یکپارچگی بین مجتمع‌های پالایش و پتروشیمی است. در واقع در مجتمع‌های پتروپالایشگاهی هدف تنها تولید سوخت از جمله گاز مایع (LPG)، بنزین، نفت سفید، نفت گاز و نفت کوره نیست، بلکه در کنار چنین محصولاتی فراورده‌های ویژه و خوراک‌های مورد نیاز مجتمع‌های پلیمری و شیمیایی نیز تولید و عرضه می‌شود. در مجتمع‌های پتروپالایش، نفت خام به عنوان خوراک وارد واحدهای فرایندی متعددی می‌شود تا ترکیبی از محصولات سوختی و پایه پتروشیمی تولید شود. این موضوع سبب شده است که مجتمع‌های پتروپالایش به منظور تولید همزمان سوخت و سایر محصولات پایه پتروشیمی نیازمند به‌کارگیری واحدهای فرایندی خاصی باشند که در ادامه به این مهم اشاره می‌شود.
هدف گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس از بررسی نقش پتروپالایشگاه‌ها در توسعه متوازن زنجیره ارزش نفت و گاز، آشنایی با مفهوم پتروپالایشگاه، ابعاد فرایندی آن، بررسی وضعیت پتروپالایشگاه‌ها در جهان و دستیابی به راهکارهای توازن زنجیره پتروشیمی و بهبود راندمان پالایشگاه در داخل کشور عنوان شده است. بر این اساس، از جمله مدل‌های توسعه صنایع میان‌دستی صنعت نفت و گاز، مدل ادغام مجتمع‌های پتروشیمی و پالایشگاهی است. به عبارتی مفهوم پتروپالایشگاه بر مبنای یکپارچگی بین مجتمع‌های پالایشی و پتروشیمی شکل گرفته که با هدف تنوع در محصولات (انواع سوخت و محصولات پایه پتروشیمی)، کاهش قیمت تمام شده محصولات، بهینه‌سازی راندمان و افزایش سودآوری ایجاد می‌شوند. مجتمع‌های پتروپالایش در راستای تولید همزمان فراورده‌های هیدروکربوری و محصولات پایه پتروشیمی نیازمند به کارگیری واحدهای فرایندی تبدیلی و تکمیلی از جمله واحد کراکر با بخار، واحد تبدیل کاتالیستی، واحد هیدروژن‌زدایی از پروپان، استخراج و جداسازی آروماتیک‌ها و الفین‌ها هستند.این گزارش می‌افزاید که بررسی وضعیت پتروپالایشگاه‌ها در جهان نشان می‌دهد که کمیت و کیفیت، دو کارکرد اصلی مجتمع‌های پتروپالایش یعنی تأمین سوخت، تولید محصولات پایه پتروشیمی و مدل توسعه آنها، در کشورهای مختلف دنیا با توجه به منابع هیدروکربوری موجود در آن کشور متفاوت است. با این حال، بررسی‌ها نشان می‌دهد که در مناطقی مانند خاورمیانه و امریکای شمالی که دسترسی به خوراک‌های سبک از جمله اتان بیشتر است شکل‌گیری پتروپالایشگاه برای تولید اتیلن ضعیف‌تر است؛ با وجودی که 45 درصد از اتیلن تولید شده در جهان در مجتمع‌های پتروپالایشگاهی تولید شده است. در تولید محصولات پروپیلن و آروماتیک‌ها نقش پتروپالایشگاه‌ها پررنگ‌تر است. بطوری که در شمال شرق آسیا، اتحادیه اروپا و امریکای شمالی به ترتیب 57، 64 و 51 درصد از ظرفیت تولید پروپیلن و 89، 72 و 91 درصد از ظرفیت تولید آروماتیک‌ها (پارازایلن) به مجتمع‌های پتروپالایش اختصاص دارد. این در حالی است که فقط 16 درصد از پروپیلن تولیدی در منطقه خاورمیانه از مجتمع‌های پتروپالایش حاصل می‌شود.
نتایج این گزارش نشان می‌دهد که کشورهای عضو اتحادیه اروپا به دلیل عدم دسترسی به منابع نفت و گاز، سعی در مدیریت یکپارچه بنگاه‌های نفت و پتروشیمی دارند تا بتوانند زنجیره‌های تأمین، تولید و فروش را با بهره‌وری بالاتری مدیریت و کنترل کنند.
همچنین در امریکای شمالی به دلیل برخورداری از منابع قابل ملاحظه اتان، در تولید اتیلن کمتر از مجتمع‌های پتروپالایش استفاده شده، اما 51 درصد از ظرفیت تولید پروپیلن و 91 درصد از تولید پارازایلن امریکای شمالی در سال 2015 در پتروپالایشگاه‌ها ایجاد شده است.
بر اساس یافته‌های این گزارش سهم پتروپالایشگاه‌ها در تولید پروپیلن و آروماتیک‌ها نسبت به تولید اتیلن بیشتر است، هرچند در منطقه خاورمیانه به دلیل سهم کم بنگاه‌های پتروپالایش در سال 2015 فقط حدود 16 درصد از پروپیلن تولیدی در این منطقه مبتنی بر مجتمع‌های پتروپالایش بوده است.
مطالعه موردی پتروپالایشگاه‌ها در کشورهای جهان حکایت از نقش پررنگ این بنگاه‌ها در توسعه صنعت نفت و گاز دارد و می‌توان برای تأیید این ادعا از نمونه‌هایی در کشورهای روسیه، ایالات متحده و عربستان نام برد.
بررسی وضعیت حال حاضر و آتی کشور در تولید محصولات پایه صنعت پتروشیمی از جمله متانول، آمونیاک، اتیلن، پروپیلن، بنزن، تولوئن و زایلنها، حاکی از آن است که تمرکز اصلی صنعت پتروشیمی کشور در تولید محصولات مبتنی بر خوراک‌های گازی (متان و اتان) و در نتیجه تولید محصولات پایه متانول، آمونیاک و اتیلن بوده است. این در حالی است که در سایر محصولات پایه صنعت پتروشیمی از جمله پروپیلن و آروماتیک‌ها که عمدتأ مبتنی بر خوراک‌های مایع است، ظرفیت تولید به مراتب کمتر است. این گزارش در انتها توصیه می‌کند که ایجاد و توسعه پتروپالایشگاه‌ها در کشور می‌تواند در متوازن کردن توسعه صنعت پتروشیمی کشور موثر باشد. همچنین از آنجا که در مجتمع‌های پتروپالایش در هر سه سطح مالکیت، مدیریت و عملیات، هم‌افزایی بین بنگاهی در بخش پالایش و پتروشیمی ایجاد می‌شود، بنگاه‌ها تاب‌آوری بالاتری در برابر شوک‌های محیطی خواهند داشت.
