عرضه نفت در بورس؛ از صفر تا صد
گروه انرژی| نادی صبوری|
سومین محموله نفت خام ایران تا 4 روز دیگر در رینگ بین‌الملل بورس انرژی عرضه می‌شود. پیش‌تر در روزهای 6 و 20 آبان ماه دو بار این عرضه صورت گرفت اما با وقفه‌ای طولانی روبرو شد. وقفه‌ای که بخشی از آن از پیچیدگی فرآیندهای معاملاتی در بورس و نوپا بودن معامله نفت در این پلتفرم در ایران ناشی می‌شود.
محمد صالحی‌فر رییس اداره عملیات بازار فرآورده‌های هیدروکربوری بورس انرژی در توضیح بخشی از این پیچیدگی می‌گوید: «کارگزاری که قصد دارد هر نوع محصول که در این مورد نفت خام است را در بازار به فروش برساند، باید در زمانی خاص اطلاعات مربوط به خصوصیات این عرضه را در وب‌سایت بورس انرژی بارگذاری کند.»
آن‌طور که صالحی‌فر می‌گوید این زمان بسته به داخلی یا بین‌المللی بودن رینگ این عرضه متفاوت است. برای عرضه‌های بین‌الملل، مهلتی که کارگزاران عرضه‌کننده در اختیار دارند مهلتی کوتاه‌تر است. در مورد نفت خام حداقل در عرضه‌های 6 آبان و 20 آبان و عرضه پیش رو که دوشنبه 1 بهمن ماه صورت خواهد گرفت از حدود 5 الی 6 روز پیش از عرضه، «اطلاعیه عرضه» در وب‌سایت بورس انرژی برای همگان قابل دسترسی بوده است. روندی که نشان می‌دهد کارگزاری عرضه‌کننده که در مورد نفت خام، «خبرگان سهم» است، اطلاعات را پیش‌تر در بورس انرژی بارگذاری کرده است.
یکی از هیجان‌انگیزترین فرآیندهایی که عرضه نفت خام در بورس از سر می‌گذراند فرآیند «کشف قیمت» است. در عرضه 6 آبان ماه که در واقع نخستین عرضه نفت خام ایران با ساز و کار فعلی در بورس محسوب می‌شد، زمانی که سعید خوشرو مدیر امور بین‌الملل نفت که در واقع باید قیمت‌های اعلام شده از سوی خریداران را بررسی می‌کرد، به وضوح در زمان ترک ساختمان بورس انرژی نشان داد که هیجان بالایی را در فرآیند قیمت‌گذاری از سر گذرانده است.
رییس اداره عملیات بازار فرآورده‌های هیدروکربوری در تشریح مراحل مختلفی که معامله «فیزیکی» بطور کلی و معامله «نفت خام» بطور اخص از سر می‌گذراند عنوان کرد: «در حراج حضوری که برای معاملاتی با یک عرضه‌کننده و تعداد زیادی خریدار مورد استفاده قرار می‌گیرد، اولین مرحله 12 دقیقه به طول می‌انجامد. این مرحله پیش‌گشایش است که خریداران قیمت و حجم مورد نظر خود را وارد مرحله ثبت سفارش می‌کنند.»
او ادامه داد: «در ادامه یک مرحله 6 دقیقه‌ای وجود دارد که مظنه‌یابی نام دارد. در این بخش که در واقع از یک قسمت 2 دقیقه‌ای و یک قسمت 4 دقیقه‌ای تشکیل شده است، در 2 دقیقه اول فروشنده با بررسی قیمت‌هایی که از سوی خریداران اعلام شده است می‌تواند سطح قیمت خود را تا سطح بهترین خرید کاهش دهد. در 4 دقیقه دوم خریداران با توجه به شرایط موجود می‌توانند برای افزایش قیمت وارد شده خود تصمیم بگیرند. در این مرحله امکان کاهش قیمت وجود ندارد.»
طبق اظهارات محمد صالحی‌فر، پس از این مرحله بسته به اینکه ارتباط میان حجم عرضه و حجم تقاضا چطور باشد، سناریوهای مختلفی پیش روی معامله خواهد بود. پس از طی این مرحله در نهایت مرحله «نظارت» وجود دارد. این مرحله در واقع بخشی از معامله است که سازمان بورس وارد آن شده و آن‌طور که رییس اداره عملیات بازار فرآورده‌های هیدروکربوری می‌گوید، عموما در صورت توافق خریدار و فروشنده، معامله را تایید می‌کند.
در عرضه 6 آبان ماه بورس نفت خام، در حالی که قیمت پایه این عرضه از سوی شرکت ملی نفت ایران 79.15 دلار در هر بشکه اعلام شده بود، 8 سفارش با قیمت‌های «61.85 »، «62.40»، «65.55»، «66.37»، «66.55»، «67.25»، «68.65»، «69.15 » و «69.82» در 12 دقیقه ابتدایی از سوی خریداران ثبت شد. در نهایت و با طی فرآیندهای مظنه‌یابی و رقابت قیمتی که مورد توافق قرار گرفته یا اصطلاحا «کشف» شد 74 دلار و 85 سنت در هر بشکه بود.
با این ترتیب معاملاتی، باید گفت که با توجه به اینکه ساعت عرضه 1 میلیون بشکه نفت خام ایران در رینگ بین‌الملل بورس انرژی ساعت 14: 30 روز دوشنبه 1 بهمن ماه 1397 اعلام شده است، ساعت 15: 24 دقیقه این روز تکلیف کامل این معامله و حجم و قیمتی از آنکه فروش رفته باشد مشخص شده است.
پیچیدگی و البته جالب توجه بودن معامله در پلتفرم بورس، تنها به مرحله معامله خلاصه نمی‌شود، آن‌طور که صالحی‌فر می‌گوید مرحله «اقدامات پس از معامله» که مرحله تسویه و تحویل را شامل می‌شود نیز بسته به شرایط می‌تواند اشکال مختلفی به خود بگیرد.
یکی از تفاوت‌های عرضه 1 بهمن نفت خام در بورس در همین مرحله است. در حالی که در 2 عرضه پیشین، خریداران ملزم بودند که 80 درصد صورت‌حساب نهایی معامله را به شکل «ارزی» تسویه کنند، در عرضه پیش رو این امکان داده شده است که این 80 درصد به صورت انتخابی یعنی ارزی یا ریالی تسویه شود. از طرف دیگر در حالی که در عرضه 6 و 20 آبان ماه، خریداران باید برای اینکه اجازه ثبت سفارش پیدا می‌کردند، 10 درصد از ارزش معامله را پیش‌تر به حسابی نزد شرکت سپرده‌گذاری مرکزی اوراق بهادار و تسویه وجوه واریز می‌کردند. در عرضه 1 بهمن اما این پیش‌پرداخت به 6 درصد کاهش یافته است. اقدامی که صالحی فر آن را یکی از امتیازات جدید از سوی شرکت ملی نفت به خریداران می‌داند.
در واقع با توجه به اینکه حداقل مقدار ثبت سفارش برای نفت خام، محموله 35 هزار بشکه‌ای تعیین شده است، در عرضه 1 بهمن که قیمت پایه 52.42 دلار در هر بشکه در نظر گرفته شده است، خریداران باید تا پیش از ثبت سفارش معادل ریالی 1 میلیون و 834 دلار را که با نرخ تسعیر آن، میانگین معاملات سامانه سنا در روز مد نظر است، در حساب شرکت سمات واریز کرده باشند.
تسویه معاملات نفتی بورس انرژی، طبق اظهارات رییس اداره عملیات بازارهای هیدروکربوری بطور کلی در 3 مرحله انجام می‌شود. پس از مرحله پیش‌پرداخت مرحله صورت‌حساب موقت و در پایان صورت‌حساب نهایی قرار دارد که در صورت حساب موقت 20 درصد از باقی‌مانده ارزش معامله و در صورت حساب نهایی 80 درصد آن از سوی خریدار پرداخت می‌شود.
صورت‌حساب موقت باید پیش از آنکه محموله نفت خام در محل مورد نظر که در مورد 2 عرضه اخیر و عرضه بهمن، جزیره خارک بوده است بارگیری شود، تسویه شده باشد. در مورد تسویه نهایی در عرضه بهمن ماه مهلت خریداران از 60 روز به 90 روز افزایش یافته است. در نخستین عرضه در 6 آبان این مهلت 50 روزه بود.
صالحی‌فر در طول صحبت‌های خود به این موضوع اشاره می‌کند که فرآیند تسویه بسته به اینکه کشتی‌ای که خریدار به شرکت ملی نفت معرفی می‌کند مورد تایید قرار بگیرد یا خریدار بتواند در زمان تحویل در محل حاضر شود یا مواردی از این دست ممکن است متغیر باشد.
اما در نهایت مرحله تحویل، فرا می‌رسد. در هر 3 اطلاعیه عرضه که تاکنون منتشر شده است، جزیره خارک، به عنوان محل تحویل محموله‌ها اعلام شده است. هر چند آن‌طور که شواهد نشان می‌دهند، محموله‌های نفتی فروخته شده در 6 آبان و 20 آبان در فرآیند تحویل قرار داشته و هنوز در خارک تحویل داده نشده است. رییس اداره عملیات بازار فرآورده‌های هیدروکربوری در خصوص زمان تحویل می‌گوید: «هرچند بازه زمانی 1 ماهه برای تحویل محموله‌ها دراطلاعیه عرضه عنوان شده است اما خریدار باید در نهایت برای 3 روز قطعی که در این بازه قرار گرفته باشد اعلام آمادگی کند.»
7 روز پس از آنکه نفتکش‌های غول پیکر، جزیره خارک را با محموله‌های خریداری شده در بورس انرژی ترک می‌کنند، امور مالی شرکت ملی نفت صورت‌حساب نهایی را برای خریداران صادر می‌کند. این صورت‌حساب نهایی هم در قیمت نفت و هم در نرخ ارز با تعدیل‌هایی روبرو می‌شود.
پیش‌تر سعید خوشرو مدیر امور بین‌الملل نفت در تشریح فرآیندی که برای تعدیل نوسانات قیمت نفت از زمان معامله تا تحویل در نظر گرفته شده است به «تعادل» گفته بود: « ما 2 فاکتور مختلف را ابتدا در‌نظر می‌گیریم. این 2 فاکتور یکی شامل 5 کوتیشن منتهی به روز فروش و دیگری 5 کوتیشن منتهی به روز تحویل است. سپس نسبت این دو فاکتور به یکدیگر را در فروش امروز ضرب کرده و این قیمت را مبنای دریافت قرار می‌دهیم.»
محمد صالحی‌فر نیز در اظهاراتی که تکمیل‌گر این صحبت‌ها محسوب می‌شود عنوان کرد: «این کوتیشن‌ها بر اساس قیمت‌های اعلام شده برای نفت خام برنت از سوی نشریات معتبر مانند پلتس است.»
سید علی حسینی مدیرعامل بورس انرژی نیز در اظهاراتی با تاکید بر این مساله که عرضه نفت خام تاکنون با برنامه عملیاتی مشخصی انجام نشده بود گفت: «دلیل اینکه اکنون با اطمینان در این خصوص صحبت می‌کنم این است که این روند در حال رشد است. مجلس نیز از اینکه در لایحه بودجه بر تداوم عرضه در سال 98 تاکید شود حمایت کرده است.»
او در ادامه عنوان کرد: «عرضه نفت در بورس برای ایران و برای هر کشوری که بتواند آن را عملیاتی کند اهمیت راهبردی دارد. این عرضه نه فقط منافع اقتصادی داشته بلکه باعث پیوند بیشتر ایران با جامعه جهانی و کشورهای همسایه می‌شود.»
حسینی در پایان عنوان کرد: «به نظر من بازار انرژی در ایران به نقطه عطف خوبی رسیده است. شرکت‌ها نیز در حال باور مزیت معامله در بورس هستند»
