حذف تدریجی یارانه انرژی به جای توزیع بنزین

گروه انرژی|

این روزها گروهی از نمایندگان مجلس شورای اسلامی تلاش دارند طرحی را تحت عنوان توزیع سهمیه‌ بنزین برای همه مردم به دولت تحمیل کنند. اما نگاهی به وضعیت توزیع یارانه انرژی در ایران نشان می‌دهد همین حالا نیز ایران در وضعیتی مخاطره آمیز قرار دارد. مرکز مطالعات زنجیره ارزش صنعت نفت و گاز در گزارشی به یارانه پنهان حوزه انرژی در ایران پرداخته و می‌نویسد:

بر اساس گزارش اخیر IEA کشور ایران در سال ۲۰۱۷ بیش از ۴۵ میلیارد دلار یارانه انرژی پرداخت کرده است که از نظر اندازه یارانه پرداخت شده، مقام اول را به خود اختصاص داده است. با توجه به اینکه واردات انرژی در ایران سهم اندکی در تأمین تقاضای داخلی دارد، بخش غالب یارانه انرژی بصورت پنهان بوده است به این معنا که قیمت مصوب داخلی برای انواع حامل‌های انرژی نسبت به قیمت‌های بین‌المللی کمتر بوده و این موضوع سبب ازدست‌رفتن فرصت کسب درآمد صادراتی برای کشور شده است.  این مرکز عنوان می‌کند که بر اساس محاسبات انجام شده، با یارانه‌ای که در این سال در حوزه انرژی ایران پرداخت شده است امکان ساخت 6 پالایشگاه با ظرفیت پالایشی روزانه 500 هزار بشکه وجود داشت.  این مرکز در ادامه گزارش خود می‌نویسد که اندازه‌گیری میزان مطلق یارانه انرژی کشورها و مقایسه آنها با یکدیگر روشی اصولی برای نتیجه‌گیری‌های کلان نخواهد بود لذا می‌بایست میزان یارانه انرژی کشورها را در مقایسه با حجم اقتصاد و میزان جمعیت در آنها سنجید. نمودار شماره 1 نشان‌دهنده ۱۰ کشور اول دنیا در نسبت یارانه انرژی به GDP است.

بر اساس این نمودار می‌توان دریافت که یارانه انرژی سهم زیادی در اقتصاد کشورهای لیبی، ترکمنستان، ازبکستان، ایران، مصر، ونزوئلا، الجزایر، عربستان، آذربایجان و کویت دارد. لذا تخصیص یا عدم تخصیص یارانه انرژی در این کشورها تأثیر بسزایی در اقتصاد آنها خواهد داشت. نمودار شماره 2 نشان‌دهنده ۱۰ کشور نخست دنیا در سرانه یارانه انرژی به نسبت جمعیت است. از نمودار شماره 2 این نتیجه حاصل می‌شود که کشورهای کویت، عربستان، بحرین، امارات، ترکمنستان، لیبی، قطر، ‌ترینیداد، ایران، ونزوئلا و برونئی دارای بیشترین سرانه یارانه انرژی در دنیا هستند.

«ایران» در کنار «لیبی»، «ترکمنستان»، «ونزوئلا»، «عربستان» و «کویت» 6 کشوری هستند که در هر 2 این نمودارها حضور داشته و هم به نسبت حجم اقتصاد و هم به نسبت جمعیت خود، یارانه انرژی بالایی پرداخت می‌کنند.

مرکز مطالعات ارزش افزوده صنعت نفت و گاز اما به نکته دیگری نیز پرداخته و این مساله رابطه میزان یارانه انرژی پرداختی کشورها بسته به قیمت‌های جهانی انرژی است. در ادامه این گزارش آمده است کهبر اساس اینکه یارانه پیدا و پنهان انرژی بر اساس قیمت‌های جهانی انرژی تغییر می‌کند، می‌توان رابطه نزدیکی بین تغییرات قیمت نفت و یارانه انرژی در دنیا مشاهده کرد.

روندهای موجود نشان می‌دهد هرچه قیمت نفت بالاتر باشد، یارانه انرژی نیز بیشتر خواهد بود که این موضوع برای کشورهای واردکننده انرژی به معنای هزینه بیشتر و برای کشورهای صادرکننده انرژی به معنای عدم‌النفع بیشتر است.  مقدار هزینه‌ای که کشورهای مختلف در زمان نفت 109 دلار در هر بشکه صرف یارانه انرژی می‌کردند 493 میلیارد دلار بوده و همین مقدار در زمان نفت 44 دلار در هر بشکه‌ای به 271 میلیارد دلار رسیده است. پایین آمدن قیمت نفت خام همچنین همواره آمار قاچاق سوخت و فرآورده‌های نفتی مشمول یارانه را در کشورهایی که روی سوخت یارانه می‌دهند کاهش می‌دهد و بالعکس وقتی سطح قیمت نفت خام بالا می‌رود اختلاف قیمت سوخت در این کشورها با متوسط بازار آزاد بیشتر شده و انگیزه قاچاق را به‌شدت افزایش می‌دهد.  مرکز مطالعات ارزش افزوده در بخش دیگری از گزارشش می‌نویسد که کاهش یارانه انرژی مانند کاهش قیمت نفت برای کشورهای واردکننده خوشحال‌کننده است زیرا که هزینه‌های آنها را کاهش می‌دهد. از طرفی کاهش یارانه انرژی مانند کاهش قیمت نفت برای کشورهای صادرکننده رضایت‌بخش نیست زیرا که به‌معنای از دست رفتن بازار پررونق صادرات است. کشورهای مختلف علاوه بر اینکه با تغییرات قیمت نفت مجبور هستند تا هزینه یارانه انرژی خود را با بازار تنظیم نمایند، با سیاست‌گذاری‌های متنوع به دنبال کاهش یارانه انرژی در هر قیمتی از نفت هستند.

در واقع هر چند برخی از کشورها همچنان به پرداخت یارانه انرژی مبادرت می‌کنند اما تلاش دارند ساز و کاری محافظه‌کارانه‌تر برای آن طراحی کنند. یارانه انرژی در این کشورها تابع مستقیم قیمت نفت است.  داده‌های موجود نشان می‌دهد که قیمت‌گذاری انرژی در چین، قطر، هند و امارات با پیروی از سیاست‌های کاهش یارانه انرژی، تبعیت پیوسته از تغییرات قیمت نفت دارد و در نتیجه با افزایش یا کاهش قیمت نفت، میزان یارانه انرژی در این کشورها چندان دستخوش تغییر نمی‌شود.  از طرفی روسیه بدون توجه به قیمت نفت، همواره یارانه انرژی خود را افزایش داده است در حالی که می‌بایست لااقل در شرایط کاهش قیمت نفت، یارانه را کاهش می‌داد. ایران نیز چون همیشه قیمت‌ها را دستوری و ثابت نگه می‌دارد، یارانه انرژی در آن مطابق تغییرات قیمت نفت تغییر می‌کند. مرکز مطالعات زنجیره ارزش معتقدست که یارانه انرژی دو نوع مصرف دارد: مصرف رانتی و توسعه‌ای و مصرف رفاهی. لذا ممکن است بعضی کشورها به دلیل پیروی از سیاست توسعه صنعتی ویژه‌ای، به بخش‌هایی از صنعت یارانه انرژی یا رانت بدهند. در بعضی دیگر از کشورها بیشتر مصارف یارانه انرژی مربوط به کاهش هزینه‌های خانوار و افزایش سطح رفاه آنها می‌شود. ادامه هر کدام از انواع یارانه انرژی یادشده نامطلوب است زیرا که در حالت نخست، صنایع از رقابت فناوری در بازار جهانی عقب خواهند افتاد و با کاهش توان رقابت‌پذیری آنها، تراز تجاری افت خواهد کرد. در حالت دوم نیز مصرف انرژی نابهره‌ور خواهد ماند و هزینه‌های گزافی که باید تبدیل به درآمد برای خانوارها شود، به صورت تخفیف بر مصرف انرژی برای آنها بطور نابرابر توزیع می‌شود. این مرکز بر اساس این مسائل پیشنهاد می‌کند که ایران به دنبال راه‌حل‌هایی برای حذف تدریجی یارانه انرژی و تطابق با بازارهای جهانی از طریق افزایش مبادلات تجاری باشد.