گره‌گشایی جزئی از تحریم‌های هوایی با «اینستکس»

گروه راه و شهرسازی|زهره علامی|

همگام با خروج ایالات متحده امریکا از برجام در تاریخ ۱۸ اردیبهشت سال جاری، دو مهلت از سوی ایران به اروپایی‌ها داده شد تا توافق هسته‌ای موسوم به برجام را حفظ کنند، نخستین مهلت، ۱۸ تیر ۹۷ یعنی ۶۰ روز پس از خروج امریکا از برجام بود که اروپا در این مدت اقدامی برای حفظ برجام و تضمین منافع انجام نداد.

دومین مهلت، ۱۳ آبان ۹۷ و همزمان با اعمال تحریم‌های نفتی و بانکی امریکا علیه مردم ایران بود که موعد این تاریخ هم رسید، اما باز اروپایی‌ها برای تضمین منافع ایران گامی برنداشتند تا اینکه اواخر هفته گذشته، خبرهایی درباره آغاز به کار INSTEX (Instrument in Support of Trade Exchanges) مطرح شد.

اینستکس یا INSTEX به کسب وکارهای اروپایی امکان می‌دهد تا بدون تحریم شدن توسط امریکا به روابط تجاری خود با ایران ادامه دهند، اما سوال این است که این کانال مالی چه کمکی به حل مشکلات تحریم‌های امریکا می‌کند، یکی از حوزه‌هایی که بیش از همه تحت تاثیر تحریم‌های ایالات متحده قراردارد، حوزه هوایی است، این حوزه پس از تحریم‌ها با 4 مشکل اساسی روبرو شد که عبارتند از تأمین قطعات هواپیما، خرید هواپیما، مشکل سوخت رسانی و تحریم پرواز برخی ایرلاین‌ها در فرودگاه‌های اروپایی.

اما اجرای INSTEX چه تاثیری در حل این 4 مشکل اساسی دارد؟ درباره مشکل نخست یعنی تأمین قطعات هواپیما، با توجه به اینکه این قطعات اغلب توسط شرکت‌های امریکایی ساخته می‌شود نمی‌توان انتظار داشت که با اجرای سازوکار مالی اروپا و ایران، شاهد فروش قطعات و تجهیزات به ایران باشیم چون فروش آنها به ایران، نیازمند مجوز اوفک است.

درباره فروش هواپیمای نو هم نمی‌توان به اجرای INSTEX دل خوش کرد، چون هواپیماهایی مانند بویینگ، ایرباس و ... بیش از 10 درصد قطعات خود را توسط شرکت‌های امریکایی تأمین می‌کنند و باز هم این سازوکار مالی در این زمینه نمی‌تواند موثر باشد، چون خرید هواپیما نیاز به مجوز اوفک دارد و با توجه به اینکه صنعت هوایی ایران توسط ایالات متحده امریکا تحریم است نمی‌توان در انتظار بهبودی در این زمینه بود.

در بحث سوخت رسانی به هواپیماهای ایرانی، امید به بهبود شرایط با اجرای این سازوکار مالی وجود دارد، البته شرکت‌های بزرگ سوخت رسان مانند توتال به دلیل مبادلات مالی با امریکا حتی با اجرای این سازوکار مالی هم ریسک همکاری با ایران را نمی‌پذیرند اما این احتمال وجود دارد که شرکت‌های کوچک سوخت رسان که مبادله مالی با ایالات متحده ندارند، برای سوخت رسانی به هواپیماهای ایرانی پیشقدم شوند.

آخرین مشکلی که صنعت هوایی ایران پس از اعمال تحریم‌های امریکا با آن دست و پنجه نرم می‌کند، تحریم پرواز تعدادی از ایرلاین‌های ایرانی در فرودگاه‌های برخی کشورهای اروپایی است که با توجه به اینکه این تحریم‌ها ناشی از نگرانی درباره درگیرشدن با تحریم‌های ثانویه امریکا است بنابراین بازشدن کانال مالی ایران و اروپا نمی‌تواند کمکی به حل این مشکل کند.

درواقع اجرای سازوکار مالی ایران و اروپا شاید بتواند در زمینه سوخت رسانی به هواپیماهای ایرانی در فرودگاه‌های اروپایی راهگشا باشد اما در زمینه تأمین قطعات، خرید هواپیما و تحریم پرواز برخی ایرلاین‌ها در فرودگاه‌های اروپایی اثرگذار نیست. در این میان، برخی کارشناسان معتقدند که اجرای سازوکار مالی میان اروپا و ایران اگرچه در حل مشکلات اساسی صنعت هوایی ایران پس از اعمال تحریم‌های امریکا موثر نیست اما در تسهیل تبادلات مالی مربوط به خدمات فرودگاهی، هزینه ناوبری، جابه‌جایی مسافر و بازاریابی بین ایرلاین‌های ایرانی و اروپایی موثر است.

نکته دیگری که نباید در این زمینه نادیده گرفته شود این است که فارغ از اینکه مکانیزم مالی ایران و اروپا چقدر می‌تواند اثرگذار باشد بحث بر سر این است که اجرای این مکانیزم مالی وابسته به پذیرش FATF از سوی ایران است و تا زمانی که ایران آن را نپذیرد اجرای این کانال مالی امکان پذیر نیست.

    حل مشکل سوخت رسانی

به هواپیماهای ایرانی

مقصود اسعدی سامانی، دبیر انجمن شرکت‌های هواپیمایی معتقد است که اجرای INSTEX نمی‌تواند، مشکل اصلی تحریم‌های اعمال شده از سوی امریکا علیه صنعت هوایی ایران را حل کند و فقط تبادلات مالی را تسهیل می‌کند، او در گفت‌وگو با تعادل می‌گوید: با توجه به اینکه راه‌اندازی مکانیزم مالی اروپا برای همکاری با ایران وابسته به پذیرش FATF از سوی ایران است و ایران هنوز FATF را نپذیرفته است نمی‌توان چندان به اجرای این مکانیزم مالی امیدوار بود.

اسعدی سامانی می‌افزاید: جدا از اینکه اجرای INSTEX هنوز مشخص نیست، موضوع دیگر این است که ایران با شرکت‌های بزرگ اروپایی همکاری می‌کند در حالی که این مکانیزم مالی مربوط به شرکت‌های کوچک صنعت هوایی است.

او ادامه می‌دهد: ایرلاین‌ها از اجرای این سازو کار مالی بین ایران و اروپا حتی اگر محدود به همکاری با شرکت‌های کوچک اروپایی هم باشد، استقبال می‌کند اما به نظر نمی‌رسد که اجرای این ساز و کار، کمکی به حل تحریم‌های صنعت هوایی ایران کند.

به گفته دبیر انجمن شرکت‌های هواپیمایی، باید روند اجرای این سازوکار مالی مورد بررسی قرار گیرد، در گام اول قرار است فقط درباره واردات غذا و دارو اجرایی شود و باید ببینیم که در این مرحله چگونه عملیاتی می‌شود و پایبندی‌ها به سازوکار چقدر است و سپس درباره مراحل بعدی اظهارنظر کرد.

اسعدی سامانی اظهار می‌کند: بحث تحریم‌های اعمال شده در صنعت هوایی مربوط به تحریم‌های امریکا است و سازوکار مالی همکاری اروپا با ایران نمی‌تواند در کاهش یا بی‌اثرکردن این تحریم‌ها نقشی ایفا کند.

او بیان می‌کند: اغلب قطعات و تجهیزات هواپیمایی باید از طریق شرکت‌های امریکایی تأمین شود که اجرای سازوکار مالی اروپا و ایران نمی‌تواند تاثیری بر این موضوع داشته باشد.

دبیر انجمن شرکت‌های هواپیمایی با اشاره به بی‌تاثیر بودن اجرای INSTEX بر تحریم‌های امریکا می‌گوید: البته برخی قطعات و تجهیزات هم از شرکت‌های اروپایی مانند ایرباس و بویینگ و... تأمین می‌شوند اما با توجه به اینکه حداقل 10 درصد این قطعات هم امریکایی است فروش این قطعات و تجهیزات نیازمند مجوز اوفک (وزارت خزانه داری امریکا) است.اسعدی سامانی تصریح می‌کند: در زمینه مشکل سوخت رسانی به ایرلاین‌های ایرانی که پس از اعمال فاز دوم تحریم‌های امریکا علیه ایران آغاز شد INSTEX می‌تواند تاحدودی موثر باشد درواقع شرکت‌های کوچک سوخت رسان اروپایی که مبادلات مالی با امریکا ندارند، با اجرای این سازوکارمالی می‌توانند به هواپیمای ایرانی، سوخت‌رسانی کنند.گفتنی است شرکت بزرگ توتال که کار

سوخت‌رسانی به هواپیما‌ها در فرودگاه بین‌المللی بیروت را برعهده دارد پس از آغاز تحریم‌های امریکا علیه ایران اعلام کرد که به مفاد تحریم‌های سازمان ملل، اتحادیه اروپا یا امریکا پایبند است و از میان تحریم‌هایی که این شرکت به آن پایبند است خودداری از سوخت رسانی به هواپیما‌های ایرانی در فرودگاه بیروت است.

   مشکل اصلی؛ تأمین قطعات هواپیما

محمدرضا ابراهیم پور، کارشناس ارشد حوزه هوایی هم مانند دبیر انجمن شرکت‌های هواپیمایی معتقد است که اجرای INSTEX نمی‌تواند اثری بر تحریم‌های صنعت هوایی ایران داشته باشد، او در گفت‌وگو با تعادل می‌گوید: مهم‌ترین مشکل صنعت هوایی پس از اعمال تحریم‌های امریکا علیه ایران، تأمین قطعات هواپیماست که این مشکل با ایجاد سازوکار مالی بین ایران و اروپا حل نمی‌شود چون بیش از اینکه بحث تأمین منابع مالی مطرح باشد، مشکل در این است که اغلب قطعات و تجهیزات صنعت هوانوردی امریکایی هستند یا امریکا سهمی بالای 10 درصد در ساخت آنها دارد.

ابراهیم پور می‌افزاید: براساس قوانین اگر امریکا سهمی بالای 10 درصد در ساخت تجهیزات و قطعات هواپیما داشته باشد، شرکت‌هایی که اقدام به فروش قطعات می‌کنند باید مجوز اوفک را دریافت کنند که چون ایران توسط امریکا تحریم شده است، اوفک مجوز فروش این قطعات را به ایران نمی‌دهد.

او ادامه می‌دهد: به عنوان نمونه پیش از برجام، همکاری ایران با شرکت لوفتهانزا به عنوان شرکتی فعال در بخش نگهداری و تعمیر محدود بود، این مشکل با اجرای برجام حل شد اما با خروج امریکا از برجام دوباره ایران برای همکاری با لوفت‌هانزا با مشکل مواجه شد، عدم همکاری این شرکت با ایران مربوط به مشکلات مربوط به انتقال منابع مالی نبود بلکه مربوط به اعمال تحریم‌ها از سوی امریکا بود که اجرای سازوکار مالی جدید بین ایران و اروپا نمی‌تواند در این زمینه موثر باشد.

به گفته این کارشناس ارشد حوزه هوایی، در حل مشکل سوخت رسانی هم به نظر نمی‌رسد که اجرای این سازوکار مالی نقش پررنگی ایفا کند در تحریم‌های دوره قبل، خلبان‌ها به صورت نقدی هزینه سوخت را به شرکت‌های سوخت رسان می‌پرداختند اما مساله این است که در دوره جدید، سوخت رسانی هم به ایرلاین‌های ایرانی در لیست تحریم‌ها قرار گرفته است و بحث فقط محدود به نقل و انتقال منابع مالی نیست که با پرداخت نقدی یا اجرای این سازوکار مالی بتوان امیدی به حل این مشکل داشت.

ابراهیم پور اضافه می‌کند: درحال حاضر راهکاری برای حل این مشکل وجود دارد و آن هم این است که هواپیما در ایران سوخت لازم برای رفت و برگشت را ذخیره کند که این اقدام هم مشکلات دیگری در بحث امنیت پرواز ایجاد می‌کند اما راهکار دیگری پیش روی صنعت هوانوردی وجود ندارد.

او بیان می‌کند: در تحریم‌های گذشته مشکل تأمین سوخت مربوط به مسائل مالی و چگونگی نقل و انتقال هزینه سوخت بود اما در دوره جدید تحریم‌های امریکا علیه ایران، شرکت‌های سوخت رسان به دلیل همکاری و مبادلات اقتصادی با امریکا و از ترس اعمال تحریم‌های ثانویه ایالات متحده، با ایرلاین‌های ایرانی همراهی نمی‌کنند و از سوخت رسانی به هواپیماهای کشورمان سرباز می‌زنند.

این کارشناس ارشد شرکت‌های هواپیمایی اظهار می‌کند: البته برخی شرکت‌های کوچک سوخت رسان که با امریکا همکاری اقتصادی ندارند با اجرای این سازوکار مالی می‌توانند به هواپیماهای ایرانی سوخت رسانی کنند اما شرکت‌های بزرگ به دلیل نگرانی از اعمال تحریم‌ها، حتی با راه‌اندازی این سازوکار، اقدام به همکاری با ایرلاین‌های ایرانی نمی‌کنند.ابراهیم پور با اشاره به اینکه اثر INSTEX بر صنعت هوایی کشور کم رنگ خواهد بود، می‌گوید: اجرای این سازوکار مالی نمی‌تواند اثری برتأمین قطعات، خرید هواپیما و تحریم پرواز برخی ایرلاین‌ها در فرودگاه‌های اروپایی داشته باشد اما بر

سوخت‌رسانی تاحدودی موثر است، البته در تبادلات شرکت‌های هواپیمایی ایرانی و اروپایی موثر است.

او ادامه می‌دهد: این سازوکار می‌تواند بر حل مشکل تبادلات مالی مربوط به خدمات فرودگاهی و هزینه ناوبری موثر باشد و ایرلاین‌های ایرانی از طریق این سازوکار می‌توانند هزینه بهره‌گیری از خدمات فرودگاهی را بپردازند و با مشکل خاصی روبرو نشوند.

این کارشناس ارشد حوزه هوایی تصریح می‌کند: همچنین هزینه جابه‌جایی مسافر و هزینه بازاریابی که بین شرکت‌های هواپیمایی ایرانی و اروپایی هم با اجرای این سازوکار تسهیل می‌شود که این موضوع شاید مهم‌ترین اثر عملیاتی شدن INSTEX بر صنعت هوایی کشورمان باشد.

ابراهیم پور اضافه می‌کند: خرید هواپیماهای دست دوم هم با توجه به اینکه امریکا سهم بالای 10 درصدی در ساخت این هواپیماها دارد، نیازمند دریافت مجوز اوفک است اما راه‌هایی برای دورزدن تحریم‌ها و خرید هواپیما توسط شرکت‌های واسطه امکان پذیر است که در تحریم‌های دوره گذشته هم انجام می‌شد و با کمک یک حساب ارزی، هزینه خرید هواپیما مبادله می‌شد.

به گفته او، با اجرای سازوکار مالی ایران و اروپا، بحث تبادل مالی خرید هواپیمای دست دوم تسهیل می‌شود اما کمکی به حل مشکل خرید هواپیماهای مورد نیاز ایران نمی‌کند، چون این مشکل وابسته به دریافت مجوز اوفک است و با بازگشایی راه‌های تبادل مالی بین ایران و اروپا حل نمی‌شود.

   امکان خرید هواپیمای نو وجود ندارد

هوشنگ شهبازی، کاپیتان باسابقه کشورمان با انتقاد از فرصت سوزی مسوولان صنعت هوانوردی در فرصت برجام، به تاثیرکم رنگ اجرای INSTEX بر تحریم‌های اعمال شده از سوی امریکا اشاره می‌کند و به تعادل می‌گوید: براساس اینستکس، کانالی مالی بین ایران و اروپا راه‌اندازی می‌شود تا تاثیر تحریم‌های امریکا علیه ایران کم رنگ شود.

شهبازی می‌افزاید: با اجرای اینستکس، مثلا ایران نفت به ایتالیا می‌فروشد و در قبال آن کالاهایی را از آلمان خریداری می‌کند، درواقع پول نفت از طریق این تبادل مالی به آلمان انتقال می‌یابد.او ادامه می‌دهد: اجرای اینستکس بیش از همه برای واردات غذا و دارو و کمک‌های بشردوستانه است و اگر در این گام موفق بود به سایر کالاهای تحریم شده از سوی امریکا تعمیم داده می‌شود.به گفته این کاپیتان باسابقه کشورمان، به نظر می‌رسد که اروپا با اجرای این کانال مالی می‌خواهد اساسی‌ترین نیازهای ایران را تأمین کند و ایران را دربرجام حفظ کند.شهبازی اظهار می‌کند: این کانال مالی نمی‌تواند برای خرید هواپیمای نو موثر باشد، زیرا این کانال مالی به‌شدت تحت نظارت امریکا است و تمام هواپیماهای ساخت شرکت‌های اروپایی هم 10 درصد قطعاتشان امریکایی است و برای فروش آنها نیازمند مجوز اوفک هستیم که این امکان با توجه به تحریم‌های اعمال شده از سوی امریکا وجود ندارد.

او بیان می‌کند: البته مدیرعامل شرکت هواپیمایی جمهوری اسلامی ایران در اظهاراتی اعلام کرده‌ که از طریق اس پی ای (SPA) اقدام به خرید هواپیما می‌کنند، اس پی‌ای یک روش مدیریتی برای خرید هواپیما با افزایش تبادلات با شرکت‌های هواپیمایی و همکاری یاتا و ایکائو است که به نظر نمی‌رسد با اجرای اینستکس بتوان از SPA استفاده کرد.

این کارشناس ارشد حوزه هوایی معتقد است: با توجه به اینکه در زمان اجرای برجام که مجوز

خزانه‌داری امریکا را هم داشتیم نتوانستیم در زمینه خرید هواپیما موفق عمل کنیم به نظر نمی‌رسد که با توجه به فشارهای وارده از سوی ایالات متحده امریکا بتوانیم هواپیمای نو خریداری کنیم.

شهبازی درباره تأمین سوخت اظهار می‌کند: اروپا تلاش دارد، برای حفظ برجام با ایران همکاری کند اما این همکاری بیش از همه سیاسی است تا اقتصادی، ضمن اینکه مدیریت شرکت‌های بزرگ سوخت‌رسانی هواپیمادر اروپا در اختیار دولت‌ها نیست و دردست شرکت‌های خصوصی است که تعاملات گسترده‌ای با امریکا دارند.او اضافه می‌کند: با توجه به اینکه شرکت‌های خصوصی 90 درصد سوخت‌رسانی هواپیما در اروپا را برعهده دارند و این شرکت‌ها هم تعاملات گسترده‌ای با امریکا دارند بنابراین به نظر نمی‌رسد که با اجرای این سازوکار مالی اقدام به همکاری با ایران کنند چون فعالیت آنها با امریکا تحت تاثیر قرار می‌گیرد.این کاپیتان باسابقه بیان می‌کند: منافع اقتصادی شرکت‌های سوخت‌رسان اروپایی درعدم سوخت‌رسانی به هواپیماهای ایرانی و ادامه فعالیت با امریکا است و در این میان دولت‌های اروپایی نمی‌توانند دخالت کنند به عنوان نمونه شرکت شل، توتال و... حتی با آغاز به کار این سازوکار مالی هم به هواپیماهای ایرانی سوخت‌رسانی نمی‌کنند.

او ادامه می‌دهد: البته دربرخی کشورها که سوخت‌رسانی برعهده شرکت‌های دولتی است، با اجرای اینستکس می‌توان امیدوار بود که مشکل سوخت‌رسانی به هواپیماهای ایرانی حل شود.

شهبازی درباره تأمین قطعات هواپیمایی با کمک این سازوکار مالی اظهار می‌کند: این امکان وجود دارد که برخی شرکت‌های سازنده قطعات که تحت نظر دولت‌های اروپایی فعالیت می‌کنند بتوانند قطعاتی را در اختیار ایرلاین‌های ایرانی قرار دهند اما با توجه به اینکه اجرای این سازوکاربه‌شدت از سوی امریکا نظارت می‌شود احتمال این اقدام هم بسیار کم است.

این کارشناس ارشد حوزه هوایی ادامه می‌دهد: اینستکس درباره خرید هواپیماهای دست دوم با عمر کمتر از 15 سال هم نمی‌تواند راهگشا باشد مگر درباره هواپیماهایی با عمر بالاتر از 15 سال که این هواپیماها هم مشکلی از ناوگان هوایی ایران را حل نمی‌کند ضمن اینکه تنها کمک اینستکس تسهیل مبادلات مالی در این زمینه است. او بیان می‌کند: خرید هواپیماهای با سن بالا هم تنها هزینه‌ساز است و برای ارتقای ناوگان هوایی ایران موثر نیست.

    هوشنگ شهبازی:

 مدیرعامل شرکت هواپیمایی جمهوری اسلامی ایران در اظهاراتی اعلام کرده‌اند که از طریق اس پی ای (SPA) اقدام به خرید هواپیما می‌کنند، اس پی‌ای یک روش مدیریتی برای خرید هواپیما با افزایش تبادلات با شرکت‌های هواپیمایی و همکاری یاتا و ایکائو است که به نظر نمی‌رسد که با اجرای اینستکس بتوان از SPA استفاده کرد.

این کانال مالی نمی‌تواند برای خرید هواپیمای نو موثر باشد، زیرا این کانال مالی به‌شدت تحت نظارت امریکا است و تمام هواپیماهای ساخت شرکت‌های اروپایی هم 10 درصد قطعاتشان امریکایی است و برای فروش آنها نیازمند مجوز اوفک هستیم که این امکان با توجه به تحریم‌های اعمال شده از سوی امریکا وجود ندارد.

اروپا تلاش دارد، برای حفظ برجام با ایران همکاری کند اما این همکاری بیش از همه سیاسی است تا اقتصادی، ضمن اینکه مدیریت شرکت‌های بزرگ سوخت‌رسانی هواپیمادر اروپا در اختیار دولت‌ها نیست و دردست شرکت‌های خصوصی است که تعاملات گسترده‌ای با امریکا دارند

   محمدرضا  ابراهیم پور:

اجرای این سازوکار مالی نمی‌تواند اثری برتأمین قطعات، خرید هواپیما و تحریم پرواز برخی ایرلاین‌ها در فرودگاه‌های اروپایی داشته باشد اما بر سوخت رسانی تاحدودی موثر است البته در تبادلات شرکت‌های هواپیمایی ایرانی و اروپایی موثر است.

این سازوکار می‌تواند بر حل مشکل تبادلات مالی مربوط به خدمات فرودگاهی و هزینه ناوبری موثر باشد و ایرلاین‌های ایرانی از طریق این سازوکار می‌توانند هزینه بهره‌گیری از خدمات فرودگاهی را بپردازند و با مشکل خاصی روبرو نشوند.

   مقصود اسعدی سامانی:

بحث تحریم‌های اعمال شده در صنعت هوایی مربوط به تحریم‌های امریکا است و سازوکار مالی همکاری اروپا با ایران نمی‌تواند در کاهش یا  بی ‌اثرکردن این تحریم‌ها نقشی ایفا کند.

 اغلب قطعات و تجهیزات هواپیمایی باید از طریق شرکت‌های امریکایی تأمین شود که اجرای سازوکار مالی اروپا و ایران نمی‌تواند تاثیری بر این موضوع داشته باشد